ནུབ་གླིང་གི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གཞི་རྩའི་གཞུང་ལུགས།

ནང་དོན་གནད་བསྡུས། ལོ་ངོ་བརྒྱ་ལྷག་གི་ཡུན་ལ་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ་སྣ་མང་དུ་གྱེས་པ་དང་བསྟུན་རིགས་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱང་མང་དུ་བཏོན། དེའི་ནང་ཤུགས་རྐྱེན་ཟབ་ཤོས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའ་ནི་རིག་གནས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ(དབྱེ་ན་གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མ་གཉིས་ཡོད།)དང་། རིག་གནས་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བ། ལོ་རྒྱུས་དམིགས་བསལ་སྨྲ་བ། གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས། རིག་གནས་མཚོན་བྱེད་སྨྲ་བ་དང་རིགས་ཚོགས་སྨྲ་བ་སོགས་ཡིན། རྩོམ་འདིར་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གཞི་རྩའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་གནད་ཁ་ཤས་དང་ཁྱད་ཆོས་ཁག་གཏམ་གསལ་པོར་ངོ་སྤྲོད་དང་དབྱེ་ཞིབ་རགས་ཙམ་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན།

གནད་ཚིག  རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པ།  གཞི་རྩའི་གཞུང་ལུགས།  ནུབ་ཕྱོགས་རྒྱལ་ཁབ།

 དང་པོ། གླེང་གཞི།

སྤྱི་ཁྱབ་ཧུའུ་ཅི་ཞི་ཅིན་ཕིང་གིས་ཏང་གི་ཚོགས་ཆེན་ཉི་ཤུའི་སྙན་ཞུའི་ནང་ནན་གྱིས་བསྟན་དོན། “ཀྲུང་གོའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་མཚན་ཉིད་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་རིག་གཞུང་མ་ལག སྐད་བརྡའི་མ་ལག་བཅས་འཛུགས་སྐྱོང་གང་མགྱོགས་དང་། མཚན་ཉིད་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་ཤེས་ལྡན་མི་སྣའི་དཔུང་སྡེ་སྐྱེད་སྲིང་དང་རྒྱ་སྐྱེད་གཏོང་དགོས”ཞེས་པ་ལྟར། ཀྲུང་གོ་མིའི་རིགས་རིག་པ་ཇི་ལྟར་ཞི་ཅིན་ཕིང་གི་དགོངས་དོན་ལྟར་ལག་ལེན་དོན་སྨིན་ཡོང་བ་བྱེད་རྒྱུ་ནི། མིག་སྔར་ཞིབ་འཇུག་གཏིང་ཟབ་བྱེད་དགོས་པའི་གནད་འགག་ཡིན།

དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་དུས་མགོར་མིའི་རིགས་རིག་པ་དེ་ཉིད་ནུབ་གླིང་ནས་རང་རྒྱལ་ནང་སྤེལ་བ་ནས་བཟུང་ད་ལྟའི་བར་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན། རིག་ཚན་འདི་རང་རེའི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་ཕྱི་གླིང་ནས་དར་སྟབས་“ཀྲུང་གོ་ཅན”གྱི་གནད་དོན་ཁ་ཤས་ཀྱང་གནས། “ཀྲུང་གོ་ཅན”ཞེས་པ་ནི“ཀྲུང་གོའི་ཁྱད་ཆོས་”ལྡན་པར་བྱ་རྒྱུ་དེ་ཡིན། ཀྲུང་གོ་མིའི་རིགས་རིག་པ་ནི“ཀྲུང་གོ་ཅན”དུ་ཇི་ལྟར་འགྱུར་བའི་གནད་དེར་གྲོས་གླེང་མང་དུ་བྱས་མྱོང་བ་དང་བསྟུན་དགོངས་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་མང་དུ་བཏོན།

༡ མིའི་རིགས་རིག་པའི་སྤྱི་དོན་དང་རིགས་དབྱེ།

མིའི་རིགས་རིག་པ་ཞེས་པ་ནི་འགྲོ་བ་མི་དང་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་རིག་ཚན་ཅིག་ཡིན། དབྱིན་ཡིག་གི་ཐ་སྙད“anthropology”ཞེས་པའི་ཁུངས་ནི་གྷི་རིག་གི་སྐད་ལས་བྱུང་། ཐ་སྙད་འདི་ཉིད་བཀོལ་མཁན་ཆེས་སྔ་ཤོས་ནི་ཡ་ལི་ཧྲི་ཏུའོ་ཏེ(亚里士多德Aristotle，BC384～322)མཆོག་ཡིན། ཡིན་ནའང་། ཐ་སྙད་འདིའི་ནང་དོན་གྱི་ཆ་ནས་སྐབས་ཐོག་དེ་དང་ད་ལྟའི་ཆར་གཅིག་པ་མིན། སྐབས་དེར་གཙོ་བོ་མིའི་སེམས་ཀྱི་ངོ་བོ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་ཤེས་བྱ་ཞིག་ལ་གོ ། “མིའི་རིགས་པ”གཞུང་ལུགས་རང་བཞིན་གྱི་ཆེད་ལས་བརྡ་ཆད་དུ་བཀོལ་བའི་དུས་ཚོད་ནི་དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་པའི་དུས་སྟོད་ཡིན། སྐབས་ཐོག་དེར་མིའི་རིགས་རིག་པའི་སྐོར་གྱི་གསུང་རྩོམ་ཁ་ཤས་པར་དུ་བསྐྲུན། གསུང་རྩོམ་དེ་དག་གི་ནང“མིའི་རིགས་རིག་པ”ཞེས་པར་གོ་དོན་གཉིས་འདུ། གཅིག་ནི“མིའི་རིགས་ཀྱི་གཟུགས་གཞིའི་སྐོར་གྱི་ཚན་རིག”དང་། ཅིག་ཤོས“མིའི་རིགས་ཀྱི་བསམ་པའི་སྐོར་གྱི་ཚན་རིག”ཡིན།

སྤྱིར་བཏང་། “མིའི་རིགས་རིག་པ”འདི་ཉིད་རིག་ཚན་ཡན་གར་ཞིག་ཏུ་གྱུར་བ་ནི་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་དུས་དཀྱིལ་ལ་ངོས་འཛིན། མིའི་རིགས་རིག་པས་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་ཆ་ནས་མིའི་ཕྱོགས་གཉིས་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་སྟེ། སྐྱེས་དངོས་རང་བཞིན(生物性)དང་རིག་གནས་རང་བཞིན(文化性)གཉིས་ཡིན། མིའི་རིགས་རིག་པས་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་འབྱུང་དང་འཕེལ་འགྱུར། གཞན་འགྱུར་བཅས་ཀྱི་གོ་རིམ་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་། དེ་བཞིན་རིག་གནས་ཀྱི་བྱུང་བ་དང་། འཕེལ་རྒྱས། འགྱུར་ལྡོག་བཅས་ཀྱི་གོ་རིམ་ལའང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད། མིའི་རིགས་ཀྱི་གཟུགས་གཞིར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་རིག་ཚན་ལ“གཟུགས་གཞི་མིའི་རིགས་རིག་པ”(体质人类学”physical anthropology )ཞེས་བཏགས་པ་དང་རང་བྱུང་ཚན་རིག་གི་ཁོངས་སུ་འདུ། མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་རིག་ཚན་ལ“རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པ”(社会人类学social anthropology) ཞེས་བཏགས་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་ཁོངས་སུ་འདུའོ། །

ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པ་གཞི་འཛུགས་པ་ནས་བཟུང་ཞིབ་འཇུག་གི་དམིགས་ཡུལ་དང་ནང་དོན་བཅས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁ་ཕྱོགས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད་དོ། །

༢ ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གྱི་འགྱུར་བ།

ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གྱི་ཆ་ནས་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པ་དུས་རིམ་བཞི་བརྒྱུད་མྱོང་།

དུས་རིམ་དང་པོ་ནི་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་དུས་དཀྱིལ་ནས་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་བཞི་བཅུའི་སྔོན། ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གཙོ་བོ་མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་གྱི་གཉུག་གནས་མི་རིགས(ཡི་གེ་མེད་པའི་མི་རིགས་སམ་སྟབས་བདེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མི་རིགས无文字民族或简单社会民族)ཡིན། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བ། ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ། བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའ་སོགས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་ཡིན། གཙོ་བོ་མེ་གླིང་དང་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོའི་གླིང་། ཧྥེ་གླིང་། ཡ་གླིང་བཅས་ཀྱི་གཉུག་གནས་མི་རིགས་ཡིན།

དུས་རིམ་གཉིས་པ་ནི་འཛམ་གླིང་དམག་ཆེན་གཉིས་པ་མགོ་བརྩམས་པའི་དུས་སྐབས་སུ་འཁེལ་རྐྱེན། དམག་འཁྲུག་གི་དགོས་མཁོ་ལྟར་ཨ་རིའི་མིའི་རིགས་རིག་པ་བས་ཤེས་ལྡན་མི་རིགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མགོ་བརྩམས་པ་སྟེ། ཉི་ཧོང་དང་འཇར་མན་སོགས་དགྲ་ཟླའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྒྱལ་དམངས་རང་བཞིན་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས། སྐབས་དེ་ནས་བཟུང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་གསར་བ་ཞིག་གི་སྒོ་འཕར་ཡངས་པོར་ཕྱེ་ནས་ཤེས་ལྡན་མི་རིགས(ཞིང་ལས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མི་རིགས་སམ་རྙོག་འཛིང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མི་རིགས།农业社会民族或复杂社会民族)ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་གནས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་སྟེ། གཉུག་གནས་མི་རིགས་དང་ཤེས་ལྡན་མི་རིགས(文明民族)ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་དུས་མཚམས་ཤིག་བྱུང་། དཔེར་ན། ཨ་རིའི་མིའི་རིགས་རིག་པ་བས་ཉི་ཧོང་དང་འཇར་མན། དབྱི་ཐ་ལེ་སོགས་ཀྱི་མི་རིགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་ཁྲོད་ཚད་ཐུབ་ཀྱི་བརྩམས་ཆོས་ནི། པུན་ཉི་ཏི་ཁོ་ཐེ(本尼迪克特（Ruth Fulton Benedict)ཡི<<ལུག་མིག་མེ་ཏོག་དང་རལ་གྲི>>(菊与刀) དེབ་འདི་ཉི་ཧོང་མི་རིགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་ཚད་ཐུབ་ཀྱི་བརྩམས་ཆོས་ཡག་ཤོས་ཡིན། དེ་བས་ཀྱང་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་བདུན་བཅུ་པར། ཆབ་སྲིད་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་། རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པས་སྔར་ལས་ཤེས་ལྡན་མི་རིགས་ཀྱི“སོ་ནམ་པ”(农民)གཙིགས་སུ་བཟུང་བའི་ཞིབ་འཇུག་གི་དབུ་བརྩམས།  “སོ་ནམ་པར”ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་བའི་ཕྱི་རོལ་ཡུལ་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་ནི་རྒྱལ་ཁབ་དང་མ་རྩ་རིང་ལུགས་ཀྱི་འཛམ་གླིང་གི་མ་ལག་ཡིན་པ་ངོས་འཛིན་བྱས།

དུས་རིམ་གསུམ་པ་ནི་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་དྲུག་ཅུ་པ་སྟེ། རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ཆེ་རུ་བསྐྱེད་དེ་བཟོ་ལས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་ཆེན་པོར་ཕྱོགས། དེས་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཡན་ལག་གི་རིག་ཚན་ཞིག་སྟེ་གྲོང་ཁྱེར་མིའི་རིགས་རིག་པ(都市人类学)གྲུབ་པར་བྱས། ཕྱི་ལོ1963ལོར། ཨ་རིའི་མིའི་རིགས་རིག་པ་བ་ཀའོ་ལུ་ཁཱའེ(古利克John Gulick)ཡིས་མཛད་པའི<<གྲོང་ཁྱེར་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ད་ལྟ་དང་མ་འོངས་པ>>(都市人类学：它的现在与未来)ཞེས་པ་སྤེལ། དཔྱད་རྩོམ་འདི་ནི“གྲོང་ཁྱེར་མིའི་རིགས་རིག་པ”ཞེས་པའི་བརྡ་ཆད་བཏོན་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དང་པོར་ཁས་འཆེ། ཕྱི་ལོ1968ལོར། ཨ་རིའི་མིའི་རིགས་རིག་པ་བ་ཨའེ་ཏི(埃迪Elizabeth M. Eddy)ཡིས་རིག་གཞུང་དཔྱད་གླེང་གི་དཔྱད་རྩོམ་ཁག་རྩོམ་བསྒྲིགས་དཔེ་སྐྲུན་བྱས་པའི<<གྲོང་ཁྱེར་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་མཐོང་རྒྱ་དང་ཐབས་ཇུས>>(都市人类学：研究的视野与策略)ཞེས་པའི་དེབ་ནི“གྲོང་ཁྱེར་མིའི་རིགས་རིག་པ”ཞེས་པའི་བརྡ་ཆད་བཏོན་པའི་དེབ་དང་པོར་ངོས་འཛིན། སྤྱིར་བཏང་། ཕྱི་ལོ1972ལོར་ཨ་རིའི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་དཔུང་སྡེ་ཡིས<<གྲོང་ཁྱེར་མིའི་རིགས་རིག་པའི>>(都市人类学)དུས་དེབ་གསར་འདོན་བྱས་པ་ནི་གྲོང་ཁྱེར་མིའི་རིགས་རིག་པ་ནི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཡན་ལག་གི་རིག་ཚན་ཞིག་ཏུ་གྱེས་པའི་མཚོན་བྱེད་དུ་ཁས་འཆེ་བ་དང་། མིའི་རིགས་རིག་པའི་སྡེ་ཡིས་སྤྱིའི་ཆ་ནས“གྲོང་ཁྱེར་མིའི་རིགས་པ”བྱུང་བ་ནི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི“དུས་རིམ་གསུམ་པར”ངོས་འཛིན་ནོ། །

དུས་རིམ་བཞི་པ་ནི་ཧ་ལམ་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་བདུན་བཅུའི་སྐབས་ཏེ། རྒྱལ་ཁབ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་གི་མིའི་རིགས་རིག་པ་བའི་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་ནི། མི་རིགས་གཞན་པ་གཙོ་བོ་བྱེད་པ་ནས་རིམ་བཞིན་(ཞིབ་འཇུག་པ) རང་གི་མི་རིགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་ཕྱོགས་པའི་དུས་མཚམས་ཤིག་གམ། རང་གི་མི་རིགས་དང་གཞན་པའི་མི་རིགས་ཟུང་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་དུས་སྐབས་ཤིག་གོ།

༣ ཞིབ་འཇུག་ནང་དོན་གྱི་འཕོ་འགྱུར།

ཞིབ་འཇུག་གི་ནང་དོན་གྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པ་དུས་རིམ་ཁ་ཤས་བརྒྱུད་མྱོང་།

དུས་རིམ་དང་པོ་ནི། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་དུས་དཀྱིལ་ནས་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་བར། གཙོ་བོ་གཉུག་གནས་མི་རིགས་སམ་ཡི་གེ་མེད་པའི་མི་རིགས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆར(དཔྱད་གཞི)བརྟེན་ནས། མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་འཕོ་འགྱུར་ལ་ཞིབ་འཇུག་སྟེ། འགུལ་རྣམ(动态)དང་དུས་འདས་རང་བཞིན(历时性)གྱི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁོངས་སུ་འདུའོ། ། དུས་རིམ་འདིའི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ནང་དོན་གཙོ་བོ་ནི། མིའི་རིགས་སྤྱིའམ་རིགས་ཚོགས་ག་གེ་མོའི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་གནས་གསར་བསྐྲུན་དང་ཉམས་གསོའི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིན། དཔེར་ན། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐས་འཕེལ་འགྱུར་གཞིར་བཟུང་སྟེ་མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་དང་། འཕེལ་རྒྱས། འཕོ་འགྱུར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་། ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐས་རིག་གནས་ཁྱབ་སྤེལ་གྱི་ལྟ་བ་གཞིར་བགྱིས་ཏེ་རིག་གནས་འཕོ་འགྱུར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་། ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐས་གཙོ་བོ་ས་ཁུལ་ག་གེ་མོའི་མི་རིགས་བྱེ་བྲག་པ་ཞིག་གི་རིག་གནས་ཀྱི་འཕོ་འགྱུར་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ལྟ་བུའོ། །

**དུས་རིམ་གཉིས་པ་ནི། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་ཉི་ཤུ་དང་བདུན་བཅུའི་བར། དུས་སྐབས་དེར་བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའ་བྱུང་བ་དང་ཆབས་ཅིག མིའི་རིགས་རིག་པས་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་གི་རླབས་རྒྱུན་དེ་ཅུང་ཙམ་འཇགས་པ་དང་། གཙོ་ཆེ་རིག་གནས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་དང་བརྗེ་རེས། རིག་གནས་དང་མི་གཤིས། གྲུབ་ཚུལ། མཚོན་བྱེད་སོགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་ཁ་ཕྱོགས། གཙོ་བོ་འཇགས་རྣམ(静态)དང་མཉམ་དུས་རང་བཞིན(共时性)གྱི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁོངས་སུ་འདུའོ། །**གཞན་ཡང་། དེང་རབས་ཅན་དུ་འགྱུར་བའི་ཁྲོད་རྗེས་ལུས་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་འཕོ་འགྱུར་སོགས་ཀྱང་སྐབས་ཐོག་དེའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ནང་དོན་གཙོ་བོར་མངོན་ནོ། །

དུས་རིམ་གསུམ་པ་ནི། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུ་པའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་རྗེས་ཏེ། ཞིབ་འཇུག་གི་ནང་དོན་ནི་སྣ་མང་རང་བཞིན་གྱི་ཕྱོགས་སུ་འཕེལ་བ་མངོན་པས། ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོའི་མཐུན་ཕྱོགས་སུ་གྱུར་བའི་ཞིབ་འཇུག་གི་བརྗོད་བྱ་ཐུན་མོང་བ་ཞིག་མེད། ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་ནི་རིག་ཚན་མང་པོ་ཕྱོགས་བསྡུས་ཀྱིས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཕྱོགས་སུ་མངོན་ལ། མཁས་པ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་གིས་རིག་ཚན་གཞན་པའི་ཐབས་ལམ་ནང་འདྲེན་བྱས་ཏེ་མུ་ནས་ཕྱོགས་བསྡུས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའོ། །

༤ ཞིབ་འཇུག་གི་འཕེལ་ཕྱོགས།

ཞིབ་འཇུག་གི་འཕེལ་ཕྱོགས་ནས་བལྟས་ན། གྲུབ་མཐའ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཚན་རིག་རང་བཞིན་གྱི་ཉམས་ཞིབ་ལ་མཐོང་ཆེན་པོ་སྤྲད་པ་དང་། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས། བྱུང་བ། འཕོ་འགྱུར་བཅས་ཀྱི་ཡོངས་ཁྱབ་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་དམ་ངེས་སྲོལ་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པ། དཔེར་ན། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའ་དང་། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མ། གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའ་སོགས། གཞན་ཡང་གྲུབ་མཐའ་ཁ་ཅིག་གིས་མི་ཆོས་རང་བཞིན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ལ་མཐོང་ཆེན་པོ་སྤྲད་པ་སྟེ། རིགས་ཚོགས་སོ་སོའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་ཐུན་མིན་རང་བཞིན་དང་དེའི་ལོ་རྒྱུས་དང་འཕོ་འགྱུར་ལ་ཉམས་ཞིབ་དང་། རིགས་ཚོགས་སོ་སོའི་སེམས་ཁམས་སམ་གཤིས་ཀར་ཞིབ་འཇུག་དང་། རིགས་ཚོགས་སོ་སོའི་མཚོན་བྱེད་བརྡ་རྟགས་ཀྱི་དོན་སྙིང་ལ་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་པ་སོགས། དཔེར་ན། ཨ་རིའི་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ་དང་། རིག་གནས་དང་མི་གཤིས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ(སེམས་ཁམས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ།) མཚོན་བྱེད་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ་སོགས། ལྷག་པར་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་བདུན་བཅུ་པའི་རྗེས་སུ། མིའི་རིགས་རིག་པ་བའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གནད་གཙོ་བོ་ཚན་རིག་ནས་མི་ཆོས་སུ་ཕྱོགས་པ་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་མངོན། ཡིན་ནའང་། “ཚན་རིག”དང“མི་ཆོས”གཉིས་ནི་ཞིབ་འཇུག་འཕེལ་ཕྱོགས་ཁྲོད་སོ་སོར་ཆེས་ཡན་ག་བ་ཞིག་གམ་འགལ་ཟླ་ཞིག་མིན་ཏེ། མིའི་རིགས་རིག་པ་བ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཆོས་ཉིད་དམ་ངེས་སྲོལ་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་ལ། དེ་བཞིན་རིག་གནས་ཀྱི་མཚོན་བྱེད་དང་དེའི་དོན་སྙིང་གི་འགྲེལ་བཤད་ལའང་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པའོ། །

སྔ་ཕྱིར་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པ་གཞུང་ལུགས་སྣ་མང་དུ་འཕེལ་ཞིང་། དེ་དག་ལས་ཤན་ཤུགས་གཏིང་ཟབ་ཡོད་པ་ནི། རིག་གནས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ།(དབྱེ་ན་གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མ་གཉིས་ཡོད།) རིག་གནས་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བ། ལོ་རྒྱུས་དམིགས་གསལ་སྨྲ་བ། སྤྱི་ཚོགས་ཐག་གཅོད་སྨྲ་བ། བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས། རིག་གནས་དང་མི་གཤིས་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའ།(མིང་གཞན་ལ་སེམས་ཁམས་མིའི་རིགས་རིག་པར་འབོད) གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས། རིག་གནས་མཚོན་བྱེད་སྨྲ་བ། རིག་ཚོགས་གཞུང་ལུགས་སོགས་འདུའོ། །རིག་ཚན་གྱི་རྩ་ལག་སོ་སོར་ཡང་རིགས་པའི་གཞུང་ལུགས་མང་དུ་དབྱེ་བཏུབ། ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་སྙིང་བཅུད་བསྡུ་ལེན་དང་མིག་ལྟོས་བྱེད་རྒྱུ་ནི་ཀྲུང་གོ་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་མིའི་རིགས་རིག་པ་གྲུབ་པའི་ལམ་བུ་ཉག་ཅིག་ཏུ་དགོངས། དེས་ན། ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རིགས་པའི་སྙིང་བཅུད་ལེན་པར། དང་ཐོག་ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་ལ་རྒྱུས་ཡོད་པའི་སྟེང་སྙིགས་དོར་བཅུད་ལེན་བྱེད་རྒྱུ་དེ་གལ་འགངས་ཆེའོ། །

དམིགས་སྔར། རང་རེའི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་བསླབ་དེབ་དང་རིག་གཞུང་ཆེད་དེབ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་པར་བསྐྲུན་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་ནའང་། ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་དགོངས་དོན་ཕྱོགས་བསྡུས་དང་སྙིགས་དོར་བཅུད་ཀྱི་རྣམ་པ་ཉུང་། དེའི་ཕྱིར། རྩོམ་འདིར་ཁ་གསལ་པོར་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་གཙོ་གྲས་ཁག་ལེགས་སྒྲིག་དང་ཕྱོགས་བསྡུས། དེ་བཞིན་གཞུང་ལུགས་སོ་སོའི་གནད་གཙོ་བོ་དང་ཐུན་མིན་གྱི་ཐབས་ལམ་བཅས་ངོ་སྤྲོད་དང་དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་པས། འདིས་རྗེས་ཀྱི་མིའི་རིགས་པའི་རིག་ཚན་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་རིག་ཚན་ཞིབ་འཇུག་པ་རྣམས་པས་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་རྩ་བའི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་སྐོར་ལ་རྒྱུས་ལོན་དང་ནང་བྱན་ཆུད་པ་ཡོང་ཕྱོགས་ལ་ཕན་པར་སྨོན་ནོ། །

གཉིས་པ། རིག་གནས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ།

རིག་གནས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ (文化进化论theory of evolution)ཡང་ན“རིམ་འགྱུར་སྨྲ་བ”ཞེས་བསྒྱུར་བའི་སྐབས་ཀྱང་ཡོད། མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཁྲོད་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་གཞུང་ལུགས་ལ་ཕྱོགས་གཉིས་ཏེ། གཅིག་ནི་གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་། ཅིག་ཤོས་ནི་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མ་ཡིན།

༡ གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ།

“གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ”ཞེས་དང་། ཡང་ན“རྒྱུ་གཅིག་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ” “དྲང་ཐིག་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ”སོགས་སུ་བཤད། འདི་ནི་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་དུས་དཀྱིལ་གྱི་རྗེས་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའི་གཞུང་ལུགས་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་ལ། མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་འབྱུང་རྩ་དང་འཕེལ་རྒྱས། རིམ་འགྱུར་བཅས་ཀྱི་སྤྱིར་བཏང་གི་ཆོས་ཉིད་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པའི་གཞུང་ལུགས་ཤིག་ཡིན། འདིས་དེང་དུས་ཀྱི་འཛམ་གླིང་གི་མི་རིགས་སོ་སོའི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་གནས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་དོ་མཉམ་མ་ཡིན་པ་དང་བར་ཁྱད་ཆེན་པོ་བྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ལ་འགྲེལ་བཤད་བྱེད། གཞུང་ལུགས་འདིར་དོན་གཉེར་བྱེད་མཁན་རྣམས་ལ“འཕེལ་འགྱུར་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ”འམ “འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའ”ཞེས་བཏགས། གཞུང་ལུགས་འདིའི་མི་སྣ་གཙོ་གྲས་ནི། འཇར་མན་གྱི་པ་སི་ཏི་ཨན(巴斯蒂安Adolf Bastian)དང་། ཨ་རིའི་མོ་ཨེར་ཀེན(摩尔根Lewis Henry Morgan) དབྱིན་ཇིའི་ཐའེ་ལེ(泰勒Edward Burnett Tylor) མན་ཁི་ལིན་ན(麦克伦南John Ferguson Mclennan) ལུའུ་པོ་ཁོ(卢伯克Sir John Lubbock) ཧྥུ་ལི་ཚི(弗雷泽James George Frazer) མ་ལེ་ཐེ(马雷特Robert Ranulph Marett) ཝེ་སི་ཐེ་མ་ཁོ(韦斯特马克Edward Alexander Westermarck) སུའེ་ཙེར་གྱི་པ་ཧུའོ་ཧྥུན(瑞士的巴霍芬Johann Jakob Bachofen)སོགས།

དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་སུམ་བཅུ་པའི་རྗེས་སུ་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མའི་གྲུབ་མཐའ་བྱུང་བ་དང་བསྟུན། སྔོན་མའི་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་ཁྱད་པར་བྱུང་བ་དང་། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་གཞུང་ལུགས་ལ“གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ”ཞེས་གྲགས།

གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་གཞི་རྩའི་གཞུང་ལུགས་ལ་གཙོ་བོ་གཤམ་གྱི་ཕྱོགས་བཞིར་འདུ་སྟེ།

གཅིག “སེམས་ཁམས་གཅིག་མཐུན་སྨྲ་བ།”(心理一致说theory of psychic unity) གཞུང་ལུགས་འདིའི་དགོངས་དོན་ལྟར་ན། མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་གཅིག་ཏུ་འདོད་པ་དང་། མིའི་རང་གཤིས་ལ་ཡོངས་ཁྱབ་ཀྱི་མཐུན་ཆོས་ཤིག་ལྡན་པ་སྟེ། མི་རྒྱུད་དཀར་པོའམ་ནག་པོ་དང་། ཤར་ཕྱོགས་མི་རིགས་སམ་ནུབ་ཕྱོགས་མི་རིགས་སོགས་གང་ཡིན་ནའང་། མིའི་རིགས་ཀྱི་རང་གཤིས་ནི་གཅིག་མཐུན་དང་སེམས་ཁམས་འཆར་སྒོ(འགུལ་སྤྱོད)གཅིག་མཐུན། གཞི་རྩའི་དྲན་ཚུལ་གཅིག་མཐུན། མིའི་རིགས་ཀྱི་བསམ་གཞིག་གི་གཞི་རྩ་ཁ་ཤས་མིའི་རིགས་ཡོངས་ལ་མངའ་བར་འདོད། མིའི་རིགས་ཀྱི་སེམས་ཁམས་རྒྱུན་ཆད་མེད་པར་འཐུས་ཇེ་ཚང་དང་། རིག་སྟོབས་རྒྱུན་ཆད་མེད་པར་གོང་འཕེལ་སོང་བ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་དང་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་རྒྱུ་རུ་སྨིན། མིའི་སེམས་ཁམས་འཕེལ་རྒྱས་ཀུན་ལ་དཔྱོད་ཤེས་མ་ཡིན་པ་ནས་དཔྱོད་ཤེས་ཕྱོགས་སུ་འཕེལ་བའི་གོ་རིམ་དང་། དམའ་རིམ་ནས་མཐོ་རིམ་ལ་འཕེལ་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཞིག་ལྡན་ནོ། །

གཉིས། “རང་ཚུགས་གསར་གཏོད་སྨྲ་བ”(独立发明说theory of independent invention) གཞུང་ལུགས་འདིས་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཁུལ་སོ་སོ་དང་། མི་རིགས་སོ་སོའི་གནའ་རབས་ཀྱི་རིག་གནས་དང་དད་མོས་ཀྱི་ཐུན་མོང་རང་བཞིན་ལ་འགྲེལ་བཤད་བགྱིས་ཏེ། མི་རིགས་ཁག་དང་ས་ཁུལ་སོ་སོའི་ཐུན་མོང་དང་འདྲ་མཚུངས་ཀྱི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་ནི་ཁྱབ་སྤེལ་གྱིས་བསྐྱེད་པའི་མཇུག་འབྲས་སུ་ཁས་ལེན་མི་བྱེད་ལ། དེ་ནི་རང་རྐྱ་ཐུབ་པའི་གསར་གཏོད་ཅིག་ཏུ་ཁས་འཆེ། རྒྱུ་མཚན་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་སེམས་ཁམས་གཅིག་མཐུན་དང་། རེག་ཚོར་གཅིག་པ། ཕྱི་རོལ་ཡུལ་གྱི་གནས་བབ་གཅིག་མཚུངས་མིན་པ་དང་། འཛམ་གླིང་གི་མི་རིགས་ཁག་གི་རིག་གནས་ཀུན་སྟབས་བདེ་ནས་རྙོག་འཛིང་དང་། རང་རྐྱ་ཐུབ་པའི་ངང་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བ་ཤ་སྟག་གོ །

གསུམ། “རྒྱུ་གཅིག་འཕེལ་རྒྱས་སྨྲ་བ།” (一线发展说theory of linear development) གཞུང་ལུགས་འདིའི་དགོངས་དོན་ལྟར་ན། མིའི་རིགས་ཡོངས་ཀྱི་སེམས་ཁམས་དང་རང་གཤིས་གཅིག་མཐུན་ཡིན་པས། རིག་གནས་དང་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས་ལའང་གཅིག་མཐུན་གྱི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཡོད་པར་འདོད་ལ། མི་རིགས་སོ་སོ་གཅིག་མཚུངས་སམ་འདྲ་མཚུངས་ཀྱི་ཤུལ་ལམ་རིང་མོའི་ཁྲོད་རིམ་བཞིན་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་བར་ངོས་འཛིན། སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་གམ་མཐའ་ན་ལམ་ལུགས་ཤིག(དཔེར་ན། སྤྱི་ཚོགས་རྩ་འཛུགས། ཁྱིམ་ཚང་གཉེན་སྒྲིག། ཆོས་ལུགས་དད་མོས་སོགས།)ཡིན་ཚད་ཚང་མ་རིམ་བཞིན་ངེས་གཏན་གྱི་དུས་རིམ་སོ་སོ་བརྒྱུད་དེ་འཕེལ་རྒྱས་སུ་སོང་བ་ནི་གདོན་མི་ཟའོ། །

བཞི། “རིམ་བགྲོད་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ”(逐步进化说gradual progressivism) གཞུང་ལུགས་འདིས་གཙོ་བོ་ད་ལྟའི་མི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་ལ་བར་ཁྱད་ཆེན་པོ་ཤོར་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ལ་འགྲེལ་བཤད་དང་། མི་རིགས་ཁག་གི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ལམ་ཐིག་གཅིག་གི་སྟེང་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་ནའང་། འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་འགྲོས་ལ་དལ་མགྱོགས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཡོད་པར་འདོད་དེ། མི་རིགས་ཁ་ཤས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་འགྲོས་མགྱོགས་པ་དང་། མི་རིགས་ཁ་ཤས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་འགྲོས་ཧ་ཅང་དལ། ཡོ་རོབ་གླིང་གི་མི་རིགས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་འགྲོས་མགྱོགས་པས་འཕེལ་འགྱུར་དུས་རིམ་གྱི་ཆེས་རྩེ་གྲས་དུས་རིམ་དུ་སླེབས་ནའང་། མི་རིགས་གཞན་པ་དག་དུས་རིམ་བར་མ་དང་། དམའ་རིམ་དུས་རིམ་སོགས་སུ་གནས་པས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ་མི་གཅིག་པ་མངོན། འཕེལ་རྒྱས་དང་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་བ་ནི་ལྡོག་ཏུ་མེད་ནའང་། འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ་གང་རུང་ཞིག་མ་བརྒྱུད་པར་དུས་རིམ་གཞན་པ་ཞིག་ཏུ་སླེབས་པའམ། འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ་མཐོ་ཤོས་ནས་ཕྱིར་དམའ་རིམ་དུ་ཕྱིར་ལོག་པ་ཞིག་མི་སྲིད་དོ། །

གོང་འཁོད་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་བཞི་པོ་ནི། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་ཚབ་བྱེད་མཁས་པས་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་འབྱུང་རྩ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ། གཉེན་སྒྲིག་དང་ཁྱིམ་ཚང་གི་འབྱུང་རྩ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ། ཆོས་ལུགས་དད་མོས་ཀྱི་འབྱུང་རྩ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ། ཆབ་སྲིད་ལམ་ལུགས་ཀྱི་འབྱུང་རྩ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ་དང་། རྒྱུ་ནོར་གྱི་འབྱུང་ཁུངས་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ་སོགས་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་བློ་བཀོད་སྡོང་རིས་སུ་བགྱིས། དཔེར་ན། མོ་ཨེར་ཀེན་གྱི<<གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས>>(古代社会)ཀྱི་དེབ་ནང་། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ་ལ་རྨོངས་མུན་དུས་རབས་དང་དམུ་རྒོད་དུས་རབས། ཤེས་རིག་དུས་རབས་བཅས་དུས་རིམ་གསུམ་དུ་དབྱེ་ཞིང་། སོ་སོར་ཡང་དམའ་འབྲིང་མཐའ་གསུམ་གྱི་དུས་རིམ་བཀར། དེ་བཞིན་གཉེན་སྒྲིག་དང་ཁྱིམ་ཚང་གི་འཕེལ་རྒྱས་ལའང་། ཁྲག་རྒྱུད་གཉེན་སྒྲིག་དང་། ཚོགས་ཁག་གཉེན་སྒྲིག ཁྱོ་གཅིག་ཤུག་མང་།(ཤུག་གཅིག་ཁྱོ་མང་།) ཁྱོ་གཅིག་ཤུག་གཅིག་གི་དུས་རིམ་གཙོ་བོ་བཞིར་ངེས།

༢ འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མ།

འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མ་ནི་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་སུམ་བཅུ་པའི་རྗེས་སུ་བྱུང་། མིའི་རིགས་པ་བ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་བསམ་བློའི་རྒྱུན་སྐྱོང་བ་དང་ལྷན། རིག་ཚན་གཞན་པའི་ཐབས་ལམ་ལ་མིག་ལྟོས་བྱས་ཏེ་གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བར་ཡོ་བསྲང་གི་བགྱི་བའི་ཁྲོད་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་མི་འདྲ་བ་བཏོན། གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བས་གཙོ་ཆེ་སེམས་ཁམས་ཀྱི་ཕྱོགས་བཟུང་སྟེ་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་འཕེལ་འགྱུར་ལ་ཉམས་ཞིབ་བགྱིས་ཏེ། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ནི་མིའི་སེམས་ཁམས(བསམ་བློ)རྒྱུན་ཆད་མེད་པར་འཐུས་ཇེ་ཚང་དུ་སོང་བའི་མཇུག་འབྲས་སུ་ཁས་འཆེ། འདི་ནི་དཔྱོད་ཤེས་མ་ཡིན་པ་ནས་དཔྱད་ཤེས་ཕྱོགས་སུ་འཕེལ་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཞིག་ཡིན། ཡིན་ནའང་། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མས“ཐབས་རྩལ(ལག་རྩལ)དང་དཔལ་འབྱོར”ནི་རིག་གནས་སམ་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་ཐག་གཅོད་ནུས་པ་འདོན་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དུ་ངོས་འཛིན་ལ། སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་གི་ཁྱད་པར་ནི་ཤེས་རིག་སོ་སོར་བར་ཁྱད་འབྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོར་སྨྲ། དེ་ལྟར་གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་ཁྱད་པར་ཆེ་བའི་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་གཞུང་ལུགས་ཤིག་བཏོན། རིག་གཞུང་སྨྲ་བའི་སྡེ་ཡིས་འདི་ལྟ་བུའི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་ལ“འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མའི་གྲུབ་མཐའ”འམ“འཕེལ་འགྱུར་གསར་མའི་གྲུབ་མཐའ”ཞེས་འབོད།

འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མའི་ཚབ་བྱེད་མཁས་པ་གཙོ་བོ་ནི་དབྱིན་ཇིའི་གནའ་དཔྱོད་རིག་པ་བ་ཚའེ་ཨེར་ཏེ(蔡尔德Vere Gordon Childe) དང་། ཨ་རིའི་ཧའོ་ཐེ(怀特Levin Alvin White) སི་ཐུའུ་ཨེར་ཏི(斯图尔德Julian Haynes Steward)སོགས། ཁོང་རྣམས་པས་གཙོ་བོ་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མར་དགོངས་པ་གཏད་ནའང་། སོ་སོའི་བྱེ་བྲག་གི་དགོངས་ཚུལ་གཅིག་མཐུན་མིན་པ་དང་། སོ་སོར་ཁྱད་ཆོས་མངའ། དེ་ལྟར་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མར་རྩ་ལག་གི་གཞུང་གཉིས་གྲུབ་སྟེ། གཅིག་ནི་ཡོངས་ཁྱབ་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ། མི་སྣ་གཙོ་བོ་ཚའེ་ཨེར་ཏེ་དང་ཧའོ་ཐེ། ཅིག་ཤོས་ནི་རྒྱུ་མང་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ།(多线进化论) ཚབ་བྱེད་མཁས་པར་སི་ཐུའུ་ཨེར་ཏི་བཀུར་ཆོག

ཀ ཡོངས་ཁྱབ་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ།

ཡོངས་ཁྱབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ(普遍进化论general evolution) འམ“སྤྱིར་བཏང་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ”ཞེས་ཀྱང་ལོ་ཙཱ་བྱས། ལུགས་འདིའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་ཆ་མཚུངས་པར་མིའི་རིགས་ཡོངས་ཀྱི་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཡོངས་ཁྱབ་རང་བཞིན་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པར་དམིགས། ཡོངས་ཁྱབ་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་འདི་ལའང་དབྱེ་སྒོ་གཉིས་ལྟར་བཀར་ཆོག གཅིག་ནི“ཐབས་རྩལ་ཡར་ཐོན་སྨྲ་བ” འདིས་ཐབས་རྩལ་གྱི་ཕྱོགས་བཟུང་སྟེ་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་འཕེལ་འགྱུར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད། ཅིག་ཤོས་ནི“ནུས་ཁུངས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ”འམ“དངོས་ནུས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ”(物能进化论) འདིས་མིའི་རིགས་ཀྱིས་ནུས་ཁུངས་མ་གཅིག་པ་ལ་བརྟེན་པའི་ཕྱོགས་གཙོ་བོར་བཟུང་སྟེ་སྤྱི་ཚོགས་རིག་གནས་ཀྱི་འཕེལ་འགྱུར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའོ། །

“ཐབས་རྩལ་ཡར་ཐོན་སྨྲ་བ”ནི། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་གསར་མའི་ངོ་ཚབ་མཁས་པ། དབྱིན་ཇིའི་གནའ་དཔྱོད་རིག་པ་བ་ཚའེ་ཨེར་ཏེས་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་སུམ་བཅུ་པར་བཏོན། ཁོང་གིས་ཐབས་རྩལ་གྱི་ཡར་ཐོན་ནི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་རྩ་བའི་སྐུལ་བྱེད(动力)ཡིན་པར་དགོངས་པས“ཐབས་རྩལ་ཐག་གཅོད་སྨྲ་བ”(技术决定论)ཞེས་པའང་བཏོན། ཁོང་གིས་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྔ་མོའི་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས་ལ་དུས་མཚམས་གསུམ་དུ་དབྱེ་སྟེ། རྡོ་ཆས་དུས་རིམ་དང་། རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་རིམ། ལྕགས་ཆས་དུས་རིམ་བཅས། འདིས་གནའ་རབས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བས་བཏོན་པའི་རྨོངས་མུན་དུས་རབས་དང་། དམུ་རྒོད་དུས་རབས། ཤེས་རིག་དུས་རབས་གསུམ་གྱི་ཚབ་བྱེད། “རྡོ་ཆས་གསར་མའི་གསར་བརྗེ”(新石器革命neolithic revolution) “གྲོང་ཁྱེར་གསར་བརྗེ”(都市革命 urban revolution) “མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་གསར་བརྗེ”(人类知识革命revolution in human knowledge)སོགས་ཀྱི་དོན་སྤྱི་ཐོག་མར་བཏོན། འདི་དག་གིས་ཡོ་བྱད་ལ་དབྱེ་ཞིབ་སྒོས་ཐོག་མའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སམ་རིག་གནས་ཀྱི་འཕེལ་འགྱུར་དང་འཕོ་འགྱུར་ལ་ཞིབ་མོ་རྣམ་པར་འབྱེད་པའི་ལས་བགྱིས་སོ། །

“ནུས་ཁུངས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ”ནི་ཨ་རིའི་མིའི་རིགས་རིག་པ་བ་ཧོའོ་ཐེས་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པས་ལོ་རབས་བཞི་བཅུ་པར་བཏོན། ཧོའོ་ཐེས་ཚའེ་ཨེར་ཏེའི་ཐབས་རྩལ་ཐག་གཅོད་སྨྲ་བའི་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་དགོངས་པ་སྟེ། ཐབས་རྩལ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་ཐག་གཅོད་ནུས་པ་འདོན་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཡིན་ཞེས་པའི་དགོངས་དོན་སྤྱི་བོར་ལེན་ནའང་། ཐབས་རྩལ་གྱི་ཡར་ཐོན་ནི་གཙོ་བོ་མིའི་རིགས་ཀྱིས་ནུས་ཁུངས་བཀོལ་བའི་ཐབས་རྩལ་གྱི་འཕེལ་རྒྱས་ཁྲོད་མངོན་དགོས་པར་འདོད། ཁོང་གིས་མིའི་རིགས་ཀྱིས་ནུས་ཁུངས་བཀོལ་བར་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དུས་རིམ་བཞི་བརྒྱུད་ཡོད་པར་བཤད། གཅིག་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱིས་གཙོ་བོ་རང་གི་ལུས་སྟོབས་ལ་བརྟེན་ནས་ལྟོ་ཆས་འཚོལ་བསྡུ་བྱེད་པའི་དུས་རིམ། སྐབས་དེ་ཞིང་ལས་གཉེར་མགོ་བརྩམས་པའི་སྔོན་མའི་དུས་སྐབས་ཏེ་ཉ་ལས་རྔོན་ལས། འཚོལ་བསྡུའི་དུས་སྐབས་སུ་འཁེལ། གཉིས་པ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱིས་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་ནུས་ཁུངས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་སྟེ་ཉི་ནུས་དང་ཆུ་ནུས་སོགས། ལོ་ཏོག་འདེབས་འཛུགས་དང་སྒོ་ཕྱུགས་བཏུལ་བའི་དུས་རིམ། སྐབས་དེར་མིའི་རིགས་ཀྱིས་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་གསར་བརྗེ་བརྒྱུད་ཞིང་ལས་གཉེར་མགོ་བརྩམས་པ་དང་། མིའི་རིགས་ཀྱིས་མིའི་ལུས་སྟོབས་ཀྱི་ཕྱིའི“ནུས་ཁུངས”ཏེ། དཔེར་ན། ཉི་ནུས་དང་ཆུ་ནུས་སོགས་བཀོལ་ནས་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེན་གོང་འཕེལ་གཏོང་མགོ་བརྩམས། གསུམ་པ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱིས་སྒུལ་ཤུགས(动力)གསར་བརྗེ་བརྒྱུད། རྡོ་སོལ་དང་རྡོ་སྣུམ། ཆུ་ཤུགས་སོགས་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས་འདང་ངེས་བཀོལ་ཐུབ་པའི་དུས་རིམ་སྟེ། དེང་རབས་བཟོ་ལས་ཅན་གྱི་དུས་སྐབས་ཞེས་ཀྱང་བརྗོད། བཞི་པ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱིས་རྡུལ་ཕྲན་ནུས་པ་བཀོལ་ཐུབ་པའི་དུས་རབས་ཏེ་ད་ལྟའི་འཛམ་གླིང་གི་སྐབས་འདིའོ། །ཁོང་གིས་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཡོན་ཚད་མཐོ་དམན་ནི་མི་རེ་རེས་བཏོན་པའི་ནུས་པའམ་ནུས་ཁུངས་ཐོན་སྐྱེད་ལ་བཀོལ་བའི་ཐབས་རྩལ་ཡོ་བྱེད་ཀྱི་ལེགས་བྱས་ཀྱིས་ཐག་གཅོད་པའོ། །དེ་བཞིན་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནི་མི་རྣམས་ཀྱིས་བཀོལ་བའི“ནུས་ཁུངས”ཀྱི་གྲངས་ཚད་འཕར་བ་དང་བསྟུན་འཕེལ་རྒྱས་སུ་ཕྱིན་པ་དང་། གཞན་ཡང་། “ནུས་ཁུངས”ལེགས་པར་བཀོལ་ཕྱོགས་གོང་མཐོར་གཏོང་བ་དང་ཆབས་ཅིག་འཕེལ་རྒྱས་འགྲོ། ནུས་ཁུངས་གསར་བ་ཞིག་བཏོན་པའམ་བཀོལ་ཐེངས་རེས་སྤྱི་ཚོགས་དང་དཔལ་འབྱོར་ཐོན་སྐྱེད་ལ་ཤན་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཐེབས་ལ། དེ་ལ་བརྟེན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་གསར་བརྗེ་ཁག་ཀྱང་བྱུང་བའོ། །

ཁ རྒྱུ་མང་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ།

རྒྱུ་མང་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ(多线进化论multilineal evolution)ནི། ཨ་རིའི་མིའི་རིགས་རིག་པ་བ་སི་ཐུའུ་ཨེར་ཏིས་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་ལྔ་བཅུ་པའི་སྐབས་གཞུང་ལུགས་འདི་བཏོན། ཁོང་ཉིད་ཀྱིས་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཆ་སོ་སོའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་འཕོ་འགྱུར་ལ་ཐུན་མོང་གི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཡོད་པ་ཁས་ལེན་མི་བྱེད་དེ། གནའ་རྫས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་ཁུངས་སུ་བགྱིས་ཏེ་རང་ཉིད་ཀྱི་རྒྱུ་མང་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་རིགས་པས་བསྒྲུབས། ཁོང་གི་དགོངས་དོན་ལྟར་ན། སྐམ་ས་ཆེན་པོའི་གནའ་བོའི་ཤེས་རིག་གསར་རྙིང་གཉིས་ཀའི་འཕེལ་རྒྱས་སམ་ཁྱད་པར་རང་བཞིན་གྱིས་ཤེས་རིག་ཁག་རང་རྐྱ་ཐུབ་པའི་ངང་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བར་གསལ་བཤད་བྱེད་ཐུབ་པར་འདོད། གནའ་བོའི་ཤེས་རིག་ཁ་ཅིག་སྟེ་དཔེར་ན། མན་ལོའི།(秘鲁) ཧེ་ཞིན་ཀིའི།(墨西哥) ཨེ་རྗིབ།(埃及) མེ་སུ་པུ་ཏ་མུ་ཡ(美索不达米亚)དང་ཀྲུང་གོའི་ཤེས་རིག་བཅས་ནི་དོ་མཉམ་འཕེལ་རྒྱས་སུ་མངོན། ཁོང་གིས་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཡོངས་སུ་མཚུངས་པའི་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་ལམ་བུ་ཞིག་མེད་ཅེས་སྨྲ་ལ། ཤེས་རིག་ཁག་སོ་སོར་རང་ཉིད་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ལམ་བུ་ཞིག་ཡོད་པ་བཞེད། ཁོང་གིས་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་གི་ཕྱོགས་བཟུང་སྟེ་ཤེས་རིག་ཁག་གི་གྲུབ་ཚུལ་དང་འཕེལ་འགྱུར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བགྱིས་ཏེ། རིག་གནས་ནི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་འོས་ཤིང་འཚམས་པའི་ཡོ་བྱེད་ཅིག་ཏུ་ངོས་འཛིན། སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་གིས་རིག་གནས་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ལ་ཤན་ཐེབས་པར་ནན་གྱིས་བསྟན། ཤེས་རིག་གི་བར་ཁྱད་དང་ཁོར་ཡུག ཐབས་རྩལ་སོགས་ཆ་རྐྱེན་མི་གཅིག་ནའང་ཕན་ཚུན་ལ་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ལྡན། རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་གིས་ཤེས་རིག་སྣ་མང་བྱུང་བར་གལ་ཆེའི་ནུས་པ་ཐོན། ལྷག་པར་དུས་སྔ་མོའི་ཤེས་རིག་ལ་ཁོར་ཡུག་གིས་ཤན་སྟོབས་ཆེ་བར་མངོན། གལ་ཏེ་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་འདྲ་མཚུངས་ཡིན་ན་ཤེས་རིག་གི་རྣམ་པ་དང་འཕེལ་འགྱུར་ལམ་བུ་གཅིག་པ་བསྐྱེད་ཐུབ། འཛམ་གླིང་གི་སྒང་འདིར་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་རྣམ་པ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་དབང་གིས་ཤེས་རིག་སྣ་མང་དང་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་བགྲོད་ལམ་བཏོན། ཁོང་གིས་གནའ་རབས་ཀྱི་ཤར་ནུབ་ཤེས་རིག་དང་དེང་དུས་ཀྱི་ཤེས་རིག་གཉིས་གཤིབ་བསྡུར་མཛད་དེ་རང་གི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་དེ་རིགས་པས་ཁུངས་ལེགས་པར་སྐྱེལ། ཁོང་གིས་ཆ་མཚུངས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ནང་བྱུང་བའི་ཤེས་རིག་གམ་རིག་གནས་ལ་ས་ཁུལ་གྱི་ཁྱད་པར་དང་དུས་རབས་ཀྱི་བར་ཁྱད་ཡོད་ནའང་། སྔར་བཞིན་སྤྱི་ཚོགས་གྲུབ་ཚུལ་དང་ཆབ་སྲིད་གྲུབ་ཚུལ་ཁྲོད་ཐུན་མོང་གི་ཆ་ཞིག་ཡོད་པ་རྟོགས། འདི་ལྟ་བུའི་ཐུན་མོང་གི་ཆ་ནི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་འདྲ་མཚུངས་ཀྱིས་བསྐྱེད་པ་དང་། དེ་བཞིན་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་འདྲ་མཚུངས་ཁྲོད་བཀོལ་བའི་ཐབས་རྩལ་གསར་དུ་བཏོན་པ་ལའང་འདྲ་བའི་ཆ་ལྡན། སི་ཐུའུ་ཨེར་ཏིའི“རྒྱུ་མང་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ”ནི་དོན་དངོས་སུ་སྐྱེ་ཁམས་ཐག་གཅོད་སྨྲ་བ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་ངོ། །

གསུམ་པ། རིག་གནས་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བ།

མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཁྲོད་རིག་གནས་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བ(文化传播论 cultural diffusionism)ནི་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ལོ་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་དུས་མགོར་བྱུང་། མིང་གཞན་ལ“ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའ”འམ“ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བ”ཞེས་ཀྱང་འབོད། གཞུང་ལུགས་འདིའི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་གཙོ་བོ་ནི་འཇར་མན་གྱི་མཁས་པ་ལ་ཚེ་ཨེར(拉策尔F. Ratzel)དང་། ཧྥུ་ལུའོ་པེ་ཉེའུ་སི(弗罗贝纽斯L. Frobenius) ཀོ་ལེ་པུའུ་ནེ་ཨེར(格雷布纳R. F. Graebner) ཨའོ་ཏེས་ལའི་མཁས་པ་ཧྲི་སྨི་ཐེ(施密特W. Schmidt) དབྱིན་ཇིའི་མཁས་པ་ཧྲི་སྨི་སི(史密斯G.E.Smith) ཕེ་ལི(佩里W. J. Perry)སོགས།

ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་ཁག་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་ཕྱོགས་ནས་བར་ཁྱད་ཡོད་ནའང་། ཁོ་ཚོའི་གཞི་རྩའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་སྲོག་ཤིང་གཅིག་ཏུ་ངེས། དེ་བཞིན་གཞུང་འདིས་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་གཞུང་ལུགས་ལ་རྒོལ་བ་དང་། ས་ཆ་སོ་སོའི་མཚུངས་ཆོས་ལྡན་པའི་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་དེ་རང་རྐྱ་ཐུབ་པའི་ངང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་བྱུང་བར་འདོད་མཁན་རྣམས་ལ་སུན་འབྱིན་པ། རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱུས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་རིག་གནས་ཁྱབ་སྤེལ་གྱི་གལ་ཆེའི་དོན་སྙིང་ནན་གྱིས་བརྗོད་དེ། རིག་གནས་ཁྱབ་སྤེལ་གྱི་རྩ་བའི་རིགས་པས་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཁུལ་སོ་སོ་དང་། མི་རིགས་ཁག་གི་རིག་གནས་ཀྱི་མཚུངས་ཆོས་ལ་འགྲེལ་བརྗོད་གནང་། གཞུང་ལུགས་འདིའི་རྩ་བའི་གནད་ཀ་ཁ་ཤས་གཤམ་ལྟར།

**གཅིག མིའི་རིགས་ཀྱི་གསར་གཏོད་ལ་ཚད་ཡོད་པ་དང་། ས་ཁུལ་སོ་སོའི་རིག་གནས་འདྲ་མཚུངས་ཁག་ནི་རང་རྐྱལ་ཐུབ་པའི་ངང་གསར་དུ་བསྐྲུན་པ་ཞིག་མིན། དེ་ནི་ཁྱབ་སྤེལ་བརྒྱུད་དེ་བྱུང་བའོ། །**རིག་གནས་ཁ་ཅིག་གསར་དུ་བསྐྲུན་པའི་རྗེས་ཕྱོགས་བཞིར་ཁྱབ་སྟེ། གཉུག་གནས་རིག་གནས་དེ་ཕ་ཁྱིམ་ནས་རིམ་བཞིན་ཉེ་འཁོར་གྱི་སའི་ཆར་ཁྱབ་སྤེལ་དང་། མུ་ནས་སྐོར་ཚོ་དང་སྐོར་ཚོའི་རྣམ་པར་མཐའ་ནས་མཐའ་རུ་མཆེད་དོ། །

**གཉིས། ཁྱབ་སྤེལ་ནི་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་གལ་ཆེའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དང་། རིག་གནས་འཕོ་འགྱུར་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ནི་ཁྱབ་སྤེལ་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཞིག་གོ །**རིག་གནས་གྱི་སྣང་ཚུལ་དང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་གཉིས་ཀ་གཅིག་པར་བསྐྱར་ཟློས་ཀྱི་སྐབས་ཤིག་ཡོད་མི་སྲིད། ཐེངས་གཅིག་ཁོ་ནར་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་གསར་དུ་བསྐྲུན་པ་ལས། ས་ཁུལ་མ་གཅིག་པའི་ནང་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་འདྲ་མཚུངས་ཤིག་ཐེངས་གཉིས་སམ་ཐེངས་མང་པོར་གསར་དུ་བསྐྲུན་པ་ནི་དཔེ་མི་སྲིད་དོ། །

གསུམ། མི་རིགས་ཤིག་གི་རིག་གནས་ནི་རྒྱུ་རྐྱེན་སྣ་མང་འཛོམས་ཏེ་གྲུབ་པ་དང་། ཐུན་མིན་གྱི་རིག་གནས་སྣ་མང་གི་གྲུབ་རྐྱེན་ནི་འདབས་འབྲེལ་མི་རིགས་སམ་ཡུལ་གྱི་བསྐལ་པའི་གནས་ཀྱི་མི་རིགས་གང་དེའི་ཁྱབ་སྤེལ་བརྒྱུད་བྱུང་བའོ། །

བཞི། རིག་གནས་གསར་བ་ཞིག་ཐོན་པ་ནི་རིག་གནས་ཁ་ཤས་མཉམ་བསྲེས་ཀྱིས་ཁྱབ་སྤེལ་བྱས་པའི་མཇུག་འབྲས་ཡིན། དེའི་སྟབས་ཀྱིས་མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ནི་རིག་གནས་ཁ་ཤས་མཉམ་བསྲེས་ཀྱིས་ས་སྒང་འདིར་སྤོ་འགུལ་དང་ཁྱབ་སྤེལ་བྱེད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་ཡིན།

ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའ་ལའང་ཡན་ལག་གཉིས་སུ་དབྱེ་ཆོག་སྟེ། ཡན་ལག་དང་པོ་ནི་འཇར་ཨོའོ་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའ(德奥传播论派)དང་། ཡན་ལག་ཅིག་ཤོས་ནི་དབྱིན་ཇིའི་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའོ། ། འཇར་ཨོའི་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའི་དགོངས་དོན་ལ། མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་འབྱུང་རྩ་སྣ་མང་དུ་འདོད་ལ། དེ་དང་ཆབས་ཅིག“རིག་གནས་ཀྱི་དཀྱིལ་འཁོར”(文化圈)ཞེས་པའི་སྤྱི་དོན་འདིས་རིག་གནས་ཁྱབ་སྤེལ་ལ་འགྲེལ་བརྗོད་བགྱིས་པས། “རིག་གནས་དཀྱིལ་འཁོར”ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའམ“རིག་གནས་དཀྱིལ་འཁོར”གྱི་གཞུང་ལུགས་ཞེས་ཀྱང་བཏགས། “རིག་གནས་དཀྱིལ་འཁོར”གཞུང་ལུགས་འདི་འཇར་མན་གྱི་མཁས་པ་ཧྥུ་ལུའོ་པེ་ཉེའུ་སིས་བཏོན་པ་དང་། ཀོ་ལེ་པུའུ་ནེ་ཨེར་གྱིས་གཞུང་འདི་བརྒྱུད་རིམ་ལྡན་པའི་ངང་རྣམ་པར་བཤད་པའི་སྒོ་ནས་བསྟན། རྗེས་མར་ཨའོ་ཏེས་ལའི་མཁས་པ་ཧྲི་སྨི་ཐེ་སོགས་ཀྱིས་སྔར་ལས་གཞུང་འདིའི་འཕྲིན་ལས་རྒྱས་པར་བྱས་སྟབས། རིག་གཞུང་སྨྲ་བའི་ཁྲོད་སྤྱི་བཏང་འཇར་ཨོའོ་ཁྱབ་སྤེལ་རིང་ལུགས་ཞེས་འབོད་དོ། །

དབྱིན་ཇིའི་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའམ་ཐལ་དྲགས་པའི་ཁྱབ་སྤེལ་བ་ནི། དབྱིན་ཇིའི་མཁས་པ་ཧྲི་སྨི་སིས་བཏོན་པ་དང་། ཕེ་ལིས་སྔར་ལས་འཐུས་ཇེ་ཚང་དང་འཕེལ་རྒྱས་སུ་བཏང་། ཁོ་ཚོའི་དགོངས་དོན་ལྟར་ན། གནའ་བོའི་ཨེ་རྗིབ་ཤེས་རིག་ནི་འཛམ་གླིང་འདིར་ཆེས་གདོད་མའི་ཤེས་རིག་དང་། འཛམ་གླིང་གི་ས་ཆ་སོ་སོའི་གནས་བོའི་ཤེས་རིག་ཡོད་ཚད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ཨེ་རྗིབ་ཏུ་བྱས་པའམ། ཨེ་རྗིབ་ནས་ཕྱོགས་བཞིར་ཁྱབ་སྤེལ་བཏང་བར་སེམས། ཁོ་ཚོས་མི་རིགས་སོ་སོར་ཤེས་རིག་གསར་བསྐྲུན་བྱེད་པའི་རྣམ་དཔྱོད་མངའ་བར་མི་འདོད་པར་མི་རིགས་རེ་ཟུང་ཁོ་ནར་ཤེས་རིག་གསར་བསྐྲུན་གྱི་རྣམ་དཔྱོད་རྫོགས་པར་ཁས་འཆེ། མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་གསར་བསྐྲུན་ནི་རིམ་བཞིན་གོང་འཕེལ་སོང་བ་ཞིག་མ་ཡིན་པར། བློ་གྲོས་ཆེན་པོ་ལྡན་པའི་མི་རེ་ཟུང་གིས་རྣམ་པར་དཔྱད་པའི་འབྲས་བུར་བཤད། ཨེ་རྗིབ་པ་རྣམས་ནི་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་མི་རིགས་ཤིག་སྟེ། གསར་བསྐྲུན་བྱས་པའི་ཤེས་རིག་ཁག་འཛམ་གླིང་གི་ཕྱོགས་བཞིར་ཁྱབ་སྤེལ་བཏང་བར་འདོད་པས། ཁོ་ཚོའི་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བར“ཐལ་དྲགས་པའི་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བ”འམ“ཨེ་རྗིབ་ལྟེ་བར་སྨྲ་བ”ཞེས་འབོད།

བཞི་པ། ལོ་རྒྱུས་དམིགས་གསལ་སྨྲ་བ།

ལོ་རྒྱུས་དམིགས་གསལ་སྨྲ་བ(历史特殊论historical particularism)ནི་ཨ་རིའི་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའི་རྩ་གཞུང་ཡིན་ལ། དེ་ནི་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་དུས་མཇུག་དང་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་དུས་མགོར་ཨ་རིའི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་གསར་དུ་བཏོན། ཚབ་བྱེད་མཁས་པ་པོ་ཨ་སི(鲍亚士/博厄斯Franz Boas)དང་། ཁོང་གི་སློབ་མ་ཁོ་ལུའུ་པོ(克鲁伯Alfred L. Kroeber) ལོ་ཝེ(罗维Robert Lowie) ཀོར་ཏིན་ཝེ་ཙེ(戈登威泽Alexander Goldenweiser)སོགས།

ལོ་རྒྱུས་དམིགས་གསལ་སྨྲ་བའི་རྩ་གཞུང་གི་གནད་ཁ་ཤས་ནི་གཤམ་ལྟར།

གཅིག མིའི་རིགས་ཀྱི་སེམས་གནས་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ནི་རྩ་བའི་ཆ་ནས་མཐུན་པར་སྣང་ལ། ས་ཁུལ་སོ་སོའི་རིག་གནས་ཀྱི་འཁྱེར་སོའི་བར་ཁྱད་ནི་ཁོར་ཡུག་གི་ཁྱད་པར་དང་། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་སོགས་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་རྒྱུ་ཚོགས་མང་པོས་ཐག་བཅད། དེའི་ཕྱིར། སྣེ་མང་འདྲེས་འཛིངས་ཀྱི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ལ་གཞི་བྱས་ཏེ། ངེས་པར་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ནི་ངེས་གཏན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ས་ཁམས་ཁུལ(历史地理区域)ཞིག་གཏན་འཁེལ་བྱས་པ་དང་། ས་ཁུལ་དེའི་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་དང་འཕོ་འགྱུར་གྱི་གནས་ཚུལ་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཐབས་ལམ་བཀོལ་ཏེ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་དགོས།

གཉིས། ས་ཁུལ་ཁག་གི་རིག་གནས་ནི་སྤྱི་ཚོགས་སོ་སོའི་དམིགས་གསལ་གྱི་ཐོན་དངོས་ཤིག་ཡིན་ལ། ཉེ་མཚུངས་ཀྱི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་མཐའ་དག་ལ་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁུངས་སྣེ་རེ་ཡོད། དེར་བརྟེན་འཛམ་གླིང་གི་རིག་གནས་སྣ་མང་རང་བཞིན་ཅན་དེ་སྟབས་བདེའི“རྒྱུ་གཅིག་འཕེལ་འགྱུར་མ་དཔེ”ཡི་ནང་དུ་འཇུག་པ་ནི་མི་འོས། ས་ཁུལ་ཁག་གི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་ནི་ཤུལ་ལམ་གཅིག་ལ་བརྟེན་ཏེ་འཕེལ་རྒྱས་དང་རིམ་འགྱུར་བྱུང་བ་མིན་ནོ། །

གསུམ། ས་ཁུལ་ཁག་གི་རིག་གནས་བར་ཁྱད་པར་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བས། འཛམ་གླིང་གི་ས་ཁུལ་སོ་སོའི་རིག་གནས་རིམ་འགྱུར་ལ་འགྲེལ་བཤད་དང་སྔོན་དཔག་བྱེད་པར་བཀོལ་འོས་པའི་ཡོངས་ཁྱབ་གཞུང་ལུགས་ཤིག་ལ་རེ་ལྟོས་བྱེད་པ་ནི་མི་སྲིད་པ་ཞིག་ཡིན། བྱེ་བྲག་གི་བྱ་དངོས་ཁོ་ན་ལོ་རྒྱུས་སམ་ཁུངས་བཙུན་དུ་བཟུང་བ་ལས། སྤྱི་ཙམ་པོའམ་གཞུང་ལུགས་གང་རུང་གི་བྱ་དངོས་ཡོད་ཚད་ཁུངས་བཙུན་པར་འཛིན་མི་རིགས། མི་རིགས་རིག་པས་མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་ཡོངས་ཁྱབ་ཆོས་ཉིད་དང་གཞི་རྩའི་རྩ་དོན་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡུ་བར་མཛད་མི་འོས་མོད། ས་ཁུལ་ཞིག་གམ་མི་རིགས་ཤིག་གི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་ལ་བྱེ་བྲག་གི་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པར་གཙིགས་སུ་འཛིན་ལ། རྒྱུ་ཆ་འབོར་ཆེན་དང་རྣམ་པར་ཞིབ་པའི་ཞིབ་འཇུག་ལ་མཐོང་ཆེན་པོ་སྤྲད་འོས།

བཞི། ས་ཁུལ་ཞིག་གམ་མི་རིགས་ཤིག་གི“ལོ་རྒྱུས་བསྐྱར་བསྐྲུན”(历史的重造)ལ་གཙིགས་སུ་བཟུང་མོད། མིའི་རིགས་ཀྱི་ཡོངས་ཁྱབ་ལོ་རྒྱུས་བསྐྱར་བསྐྲུན་ལ་རྒོལ་བར་བྱེད། མིའི་རིགས་རིག་པས་གཙོ་བོ་ས་ཁུལ་ཞིག་གམ་རིགས་ཚོགས་ཤིག་གི་བྱེ་བྲག་གི་རྒྱུ་ཆར་བརྟེན་རིག་གནས་ཀྱི་བྱུང་བ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བསྐྱར་བསྐྲུན་བྱེད་པའོ། །

ལྔ། ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣས་བཏོན་པའི“རིག་གནས་ཁུལ”(文化区culture area)གྱི་སྤྱི་དོན་དེ་དབྱེ་ཞིབ་ཀྱི་ལག་ཆར་བྱེད། “རིག་གནས་ཁུལ”ཞེས་པར་ནང་དོན་འདི་དག་འདུ་སྟེ། གཅིག་རིག་གནས་ཁྱད་གཤིས(文化特质culture traits)གང་རུང་ཞིག་གམ་རིག་གནས་ཀྱི་ཕྱོགས་བསྡུས་འབྱུང་རྐྱེན་ཁྲོད་ཁུལ(地区)གང་རུང་ཞིག་ལོགས་སུ་བཀར་བ། གཉིས་རིག་གནས་ཁུལ་ནང་གི་རིགས་ཚོགས་སོ་སོར་མང་ཉུང་ཅི་རིགས་ཀྱི་ནང་ཁུལ་གྱི་ཐུན་ཆོས་ཤིག་ལྡན་པ་ནི་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་གཤིས་ཡིན། གསུམ་རིག་གནས་ཁུལ་ཞིག་གི་ནང་། རིག་གནས་དེའི་ལྟེ་བར་གནས་པའི་རིགས་ཚོགས་ཁ་ཤས་ལ་རིག་གནས་ཁུལ་དེའི་རིག་གནས་ཁྱད་གཤིས་ཡོད་ཚད་ལྡན་ལ། རིགས་ཚོགས་དེ་དག་གི་རིག་གནས་ནི་རིག་གནས་ཁུལ་དེའི་དཔེ་མཚོན་ཡིན་པ་དང་ཁྱབ་ཁོངས་དེའི་རིག་གནས་ཀྱི་ལྟེ་བར(文化中心culture center)གྲུབ། བཞི་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་ལྟེ་བའི་མཐའ་འཁོར་དུ་གནས་པའི་རིགས་ཚོགས་གཞན་པར་ཁུལ་དེའི་རིག་གནས་ཁྱད་གཤིས་ཇི་ཙམ་ལྡན་པའི་གྲངས་ཚད་དང་རིག་གནས་ཀྱི་ལྟེ་བའི་བར་ཐག་ལ་ལྡོག་བསྡུར་གྲུབ་སྟེ། རིག་གནས་ཀྱི་ལྟེ་བ་དང་བར་ཐག་ཇི་ཙམ་རིང་ན་དེ་ཙམ་གྱིས་ཐུན་མོང་གི་ཁྱད་གཤིས་ཉུང་། ལྔ་རིག་གནས་ཁུལ་ཞིག་གི་ཉེ་འཁོར་གྱི་རིགས་ཚོགས་ཁག་ལ་མཉམ་བསྲེས་སམ་བས་མཐའི་རིག་གནས་ལྡན། དེ་ནི་རིག་གནས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་གཉིས་ཡན་གྱི་རིག་གནས་ཁུལ་ཡིན།

ལྔ་པ། སྤྱི་ཚོགས་ཐག་གཅོད་སྨྲ་བ།

སྤྱི་ཚོགས་ཐག་གཅོད་སྨྲ་བ་ནི“སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་ལོ་རིམ་མེ་ལོང་གི་གྲུབ་མཐའི”(社会学年鉴派/社会学年刊学派 ཡང་ན“ཧྥ་རན་སིའི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ”ཞེས་ཀྱང་འབོད)སྲོལ་གཏོད་པ་པོ་ཏུའུ་ཨེར་ཁོ་མུའུ(涂尔干/杜尔凯姆/迪尔凯姆/杜尔克姆སོགས་སུ་བསྒྱུར། Emile Durkheim)བཏོན་པའི་གཞུང་ལུགས་ཤིག་ཡིན། ཏུའུ་ཨེར་ཁོ་མུའུ་ལས་གཞན་གཞུང་འདིའི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་ལ། ལིའེ-པུའུ་ལུའི་ཨེར(列维-布留尔Lucien Levy-Bruhl) མོ་སི(莫斯Marcel Mauss) ཀེ་ལན་ནེ(葛兰言Marcel Granet)སོགས་ཡོད། གྲུབ་མཐའ་འདིའི་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་བོ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་དང་མིའི་འབྲེལ་བར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་གཙིགས་སུ་འཛིན་ལ། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་མི་སྒེར་གྱི་སྤྱོད་ལམ་ཐག་གཅོད་དང་ཚོད་འཛིན་བྱེད་པར་འདོད། ཏུའུ་ཨེར་ཁོ་ཡིས་ཧྥ་རན་སིའི་དངོས་ཡོད་ཀྱི་གནད་དོན་ལ་ཐུགས་ཁུར་བླ་ལྷག་གནང་། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་སྨད་དུ་ཧྥ་རན་སིའི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཟིང་འཁྲུག་དང་དུས་མི་བདེ་བ་བྱུང་། ཁོང་གིས་བློ་གཟུ་བོར་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་བའི་གོ་ཐོབ་འོག་དོན་དངོས་ཀྱི་གནད་དོན་ཐོག་ལན་སློག་སྟེ། སྤྱི་ཚོགས་ལེགས་ལམ་དུ་བཀྲི་བར་རོགས་དན་གནང་ནས་ཞོད་འཇགས་སུ་བཏང་། ཁོང་གི་བརྩམས་ཆོས་གཙོ་བོ་གསུམ་ནི། <<སྤྱི་ཚོགས་ལས་བགོས་སྨྲབ>> (社会分工论) <<རང་འགུམས་སྨྲ་བ>>(རང་ལྕེབ་སྨྲ་བ自杀论) <<ཆོས་ལུགས་འཚོ་བའི་གཞི་རྩའི་རྣམ་པ>>(宗教生活的基本形式)བཅས་ཡིན་ལ། འདི་དག་ནི་ལུགས་མཐུན་ལམ་སྲོལ་དང་སྒྲིག་སྦྱོར(整合)གྱི་བརྗོད་བྱ་ལ་དམིགས་ཏེ་རྒྱ་བསྐྱེད་པའོ། །

ཏུའུ་ཨེར་ཁོའི་སྤྱི་ཚོགས་ཐག་གཅོད་སྨྲ་བའི་རྩ་བའི་གནད་ཁ་ཤས་ནི་གཤམ་ལྟར།

གཅིག སྤྱི་ཚོགས་ནི“སྐྱེས་ལྡན་སྤྱི་ཚོགས”(有机的社会)ཤིག་སྟེ། དེ་ནི“གསོན་པའི་ཚོགས་སྤྱི”(活的整体)ཞིག་ཡིན། སྐྱེས་ལྡན་གྱི་ཚེ་སྲོག་ནི་སྐྱེ་ལྡན་ཕུང་པོ་ཆགས་པའི་འགུལ་སྐྱོད་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཞིག་ཡིན་ལ། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཚེ་སྲོག་ཀྱང་སྤྱི་ཚོགས་གྲུབ་པའི་བརྒྱུད་རིམ་གྱི་འགུལ་སྤྱོད་ཅིག་ལ་བྱ།

**གཉིས། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་རང་བཞིན་གཉིས་ལྡན་ཏེ། གཅིག་ནི་མི་སྒེར་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རང་བཞིན་ཁོ་ན་དང་། ཅིག་ཤོས་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རང་བཞིན་ནོ། །**མི་སྒེར་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཕན་ཚུན་བར་རྒྱུ་གཉིས་ཁ་གཏད(རྒྱུ་གཉིས་འགལ་ཟླ二元对立)དུ་ལངས་པའི་གྲུབ་ཚུལ་ཞིག་མངོན་ཏེ། མི་སྒེར་སྤྱི་ཚོགས་ལ་བརྟེན་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་མི་སྒེར་ལ་ཁ་ལོ་བསྒྱུར་ལ། དེ་གཉིས་ཕན་ཚུན་བར་མཚམས་ཐིག་གསལ་པོ་ཞིག་ལྡན།

གསུམ། མི་སྒེར་དང་སྤྱི་ཚོགས་ནི་ངོ་བོ་ཁྱོན་ནས་མི་གཅིག་པའི་གདོས་བཅས་ཤིག་ཡིན་པས། དེ་གཉིས་བར་ཛ་དྲག་གི་རྣམ་པ་ཞིག་ཆགས། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རེ་འདོད་ལྟར་མི་སྒེར་གྱི་རང་མགོ་མནན་པས། མི་སྒེར་གྱི་ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་འཆར་སྒོ་དང་སྤྱོད་ལམ་རྒུད་པར་བྱས། སྤྱི་ཚོགས་ནི་མི་སྒེར་གྱི“ཕྱི་རོལ”ཏུ་གནས་པ་མ་ཟད་དེ་ནི་མི་སྒེར་ལ་བཙན་ཤེད་ཀྱི་ནུས་པ་འདོན་མཁན་ཞིག་ཡིན།

བཞི། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནི་མི་སྒེར་ལས་བརྒལ་བའི་དམིགས་གསལ་གྱི་ཚོགས་སྤྱི་ཞིག་ཡིན། དེ་ནི་སྟབས་བདེ་པོས་མི་སྒེར་པ་ཁ་ཅིག་ཕྱོགས་སུ་བསྡུས་པ་ཞིག་མིན།  སྤྱི་ཚོགས་དོན་དངོས་དང་ཐུན་མོང་གི་འདུ་ཤེས་ནི་མི་ཚོགས་ཤིག་སྤྱི་ཚོགས་སུ་འགྲུབ་པར་བྱེད་པའི་ནུས་པ་གཙོ་བོ་ཡིན། སྤྱི་ཚོགས་དོན་དངོས་དང་ཐུན་མོང་གི་འདུ་ཤེས་མེད་ན་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་གྲུབ་པའི་སྐབས་མེད། སྤྱི་ཚོགས་དོན་དངོས་ནི་མི་སོ་སོར་ཕྱི་རོལ་ཡུལ་གྱི“དངོས་ཡོད”ལས་ཚུར་སྣང་བ་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད་མི་སྒེར་གྱི་འདུ་ཤེས་སུའང་འགྱུར་ལ། སྤྱི་ཚོགས་དོན་དངོས་ཀྱིས་མི་སྒེར་དང་ཚོགས་སྤྱི་ཐུན་མོང་ལ་མངའ་བའི་སྣང་ཚུལ་གྱི་དོད་ཐུབ་བོ། །ཕུགས་བསམ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནི་ཀུན་སྤྱོད་ཀྱི་འདུ་ཤེས་ལེགས་པོ་འཛོམས་པའི་མི་ཆོས་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ཏུ་འཚམས་ཏེ། དེ་ནི་མི་རེ་རེར་ཐུན་མོང་གི་རིན་ཐང་ལྟ་བ་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ཡིན། འདི་ལྟ་བུའི་ཕུགས་བསམ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་མི་རེ་རེར་ཁོངས་གཏོགས་ཀྱི་བསམ་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་མཐུན་འགྱུར་གྱི་བསམ་པ་མངོན་གསལ་དོད་པོ་ཐོན།

ལྔ། “སྤྱི་ཚོགས་དོན་དངོས་”ནི་མི་སྒེར་གྱི་འདུ་ཤེས་དང་མཐུན་པ་ཞིག་མིན་ཏེ། ཕྱི་རོལ་ཡུལ་དུ་གནས་པའི་ལམ་ལུགས་ཁག་དང་། ཚད་གཞི། དད་མོས་དང་ཡུལ་སྲོལ་སོགས་དང་། ད་དུང་སྒེར་ཚུགས་རང་བཞིན་དང་ཐུན་མོང་རང་བཞིན། ད་རུང་བཙན་ཤེད་རང་བཞིན་བཅས་ཀྱང་ལྡན། སྤྱི་ཚོགས་དོན་དངོས་ཀྱི་རྩ་བའི་ཁྱད་ཆོས་ནི་མི་སྒེར་གྱི་ཕྱི་རོལ་ཡུལ་ནས་མི་སྒེར་ལ་ནུས་པ་ཐོན་པ་ཞིག་ཡིན། མི་མང་ཤོས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་དང་བསམ་བློ། དད་མོས་བཅས་ནི་ཁོ་ཚོ་རང་གིས་བཏོན་པ་མིན་པར། སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་ཐོན་པའི་གནོན་ཤུགས་དང་། སྣ་འདྲེན། ཤུགས་རྐྱེན། བཙན་ཤེད་བཅས་ཀྱིས་རང་རྟོགས་དང་རང་རྟོགས་མ་ཡིན་པའི་སྒོ་ནས་དང་དུ་ལེན་པའོ། །

དྲུག སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཁག་གཉིས་ཡོད། གཅིག་ནི་རྩ་བའི་ཁག་སྟེ་བསམ་བློ་དང་སྤྱོད་ལམ། ཚོར་བའི་སྐོར་གྱི་སྣང་ཚུལ་ཏེ། འདི་ལ“སྤྱོད་ལམ་གྱི་རྣམ་པའི”(动作状态)སྣང་ཚུལ་ཞེས་ཀྱང་བྱ། སྤྱོད་ལམ་གྱི་རྣམ་པ་འདི་དག་ལ་བཙན་ཤེས་རང་བཞིན་མངོན་གསལ་ལྡན། ཅིག་ཤོས་ནི་ཕྱི་རོལ་ཏུ་གནས་པའི་ཁག་སྟེ། དཔེར་ན་ས་ཁོངས་སོ་སོའི་མི་གྲངས་ཁྱབ་ཚུལ་དང་། གཞིས་སྡོད་ཁོར་ཡུག འགྲིམ་འགྲུལ་ལམ་ཐིག་སོགས། འདི་ལ“གནས་ཡོད་རྣམ་པ”(存在状态)ཞེས་ཀྱང་བྱ། “སྤྱོད་ལམ་རྣམ་པ”དང“གནས་ཡོད་རྣམ་པ”གཉིས་དང་འདྲ་བར་མི་སྒེར་ལའང་བཙན་ཤེད་རང་བཞིན་ལྡན་ནོ། །

བདུན། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ལ་ཟུར་མི་འདྲ་བའི་ཕྱོགས་ནས་དབྱེ་བ་འབྱེད་ཆོག་སྟེ། ངོ་བོའི་ཆ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ལ་ཡོངས་ཁྱབ་སྣང་ཚུལ་དང་དམིགས་གསལ་སྣང་ཚུལ་གཉིས་སུ་དབྱེ་ཆོག རྣམ་པའི་ཆ་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ལ་ལམ་ལུགས་ཅན་གྱི་སྣང་ཚུལ་(རྒྱུན་ཚུལ། 常态)དང་ལམ་ལུགས་ཅན་མ་ཡིན་པའི་སྣང་ཚུལ(འཆོལ་སྐྱོན། 病态)གཉིས་སུ་དབྱེ་ཆོག་གོ །

བརྒྱད། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་གང་ཞིག་ཡིན་རུང་ཚང་མར་བྱེད་ནུས་ལྡན། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྡེ་ཁག(ཡང་ན་རྩ་འཛུགས་བྱེད་པའི་སྡེ་ཁག)སོ་སོ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཡོངས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་དང་དགོས་ངེས་ཆ་རྐྱེན་གསབ་མཁན་གྱི་སྡེ་ཁག་ཡིན། དེའི་བྱེད་ནུས་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཡོངས་ཀྱི་ཚུལ་མཐུན་འཁོར་སྐྱོད་ཁྲོད་རྒྱུན་བསྲིངས། གལ་ཏེ་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྡེ་ཁག་སོ་སོའི་བྱེད་ནུས་ཚུལ་མཐུན་ཡིན་ན་སྤྱི་ཚོགས་དོ་མཉམ་ཡིན་པ་དང་། དེ་ལས་ལྡོག་ན་དོ་མཉམ་མི་ཡོང་།

དགུ། འཇིག་རྟེན་གྱི་བྱ་དངོས་ཡོད་ཚད“འཇིག་རྟེན་ཅན”(世俗)དང་“བྱིན་རླབས་ཅན”(神圣)གྱི་ཁྱབ་ཁོངས་གཉིས་སུ་དབྱེ་ཆོག ཏུའུ་ཨེར་ཁོ་མུའུ་ཁོང་གིས། དད་མོས་ཁྲོད་འཇིག་རྟེན་གྱི་བྱ་དངོས་ཡོད་ཚད་ལ་དབྱེ་སྒོ་ཆེན་པོ་གཉིས་བཏོན་ཏེ། དེ་ནི་དངོས་ཡོད་དང་ཕུགས་བསམ་གྱི་རིགས་གཉིས་སོ། ། དེར་བརྟེན་འཇིག་རྟེན་ལ་ཁྱབ་ཁོངས་གཉིས་སུ་དབྱེ་བ་མཛད་དེ། གཅིག་ནི་བྱིན་རླབས་ཅན་གྱི་བྱ་དངོས་དང་། ཅིག་ཤོས་འཇིག་རྟེན་པའི་བྱ་དངོས་སོ། །

ཏུའུ་ཨེར་ཁོ་མུའུའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱིས་རྗེས་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཚོགས་རིག་པར་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཡོད་ལ། གཞུང་ལུགས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཏུའུ་ཨེར་ཁོ་མུའུའི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་རྨང་བྱས་ཏེ་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བའོ། །

དྲུག་པ། བྱེད་ནུས་གཞུང་ལུགས།

མིའི་རིགས་རིག་པའི་ནང་གི་བྱེད་ནུས་གཞུང་ལུགས་སམ་བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས(功能主义functionalism)ནི། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་ཉི་ཤུ་པར་བྱུང་། གཞུང་འདིའི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་གཙོ་བོ་དབྱིན་ཇིའི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་མཁས་པ་གྲགས་ཅན་མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅི(马林诺夫斯基 Bronislaw Kaspar Malinowski)དང་ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང(拉德克利夫-布朗A. R. Radcliffe-Brown)གཉིས་ཡིན།

བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའི་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་ནི་སྔོན་གྱི་གྲུབ་མཐའ་དེ་དག་དང་མི་མཐུན་པར། གཞུང་དེས་དུས་འདས་རང་བཞིན་གྱི་ཕྱོགས་གཞིར་བཟུང་སྟེ་རིག་གནས་རྣམ་པ་དང་འཕོ་འགྱུར་ཆོས་ཉིད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་མིན་པར། དུས་མཉམ་རང་བཞིན་གྱི་ཕྱོགས་གཞིར་བཟུང་སྟེ་རིག་གནས་ཁག་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྣང་ཚུལ་གྱི་བྱེད་ནུས་འབྲེལ་བར་ཉམས་ཞིབ་བྱེད། མིའི་རིགས་རིག་པས་འོས་འགན་གཙོ་བོ་རིག་གནས་མ་གཅིག་པ་བྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ལ་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་རྒྱུ་དེ་མིན་པར། ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་སྣ་ཚོགས་དང་ལམ་ལུགས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུར་བཞེད། བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས་ཀྱིས་རིག་གནས་གང་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོའམ་སྤྱི་ཚོགས་སྣང་ཚུལ་བཅས་ལ་རིག་གནས་སམ་སྤྱི་ཚོགས་ཡོངས་ཀྱི་ཁྲོད་ངེས་གཏན་གྱི་ནུས་པ་ཞིག་ཐོན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་དེ། དེ་ལ“བྱེད་ནུས”ཞེས་བཏགས། མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅི་དང་ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་རྣམ་པ་གཉིས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་གཞུང་ལུགས་ལ་ཐུན་མོང་གི་ཆ་ལྡན་ལ་མི་མཐུན་པའི་ཆའང་ཡོད། ཐུན་མོང་གི་གནད་ཀ་ཁ་ཤས་གཤམ་ལྟར།

གཅིག མིའི་རིགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྒྲིག་བཟོ་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱེད། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བ། ལོ་རྒྱུས་སྒྲིག་བཟོ་བྱེད་སྟངས་བཅས་ལ་སུན་འབྱིན་བྱེད། བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་མེད་པར་བསྐྱར་སྒྲིག་བྱེད་པའི་འདས་ཟིན་པ་ལ་ཡིད་རྟོན་མི་རུང་བ་དང་། ཚན་རིག་གི་ཐབས་ལམ་ལེགས་པར་བཀོལ་ཏེ་རིག་གནས་དང་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་དགོས་པར་བཞེད་དོ། །

གཉིས། སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་གཉིས་ཟུང་འབྲེལ་བྱས་ཏེ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བ། ལོ་རྒྱུས་དམིགས་གསལ་སྨྲ་བ་བཅས་ཀྱི་གྲུབ་མཐས་རིག་གནས་དུམ་བཅད་ཀྱིས་རིག་གནས་ཁ་ཤས་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོར་བྱས་པ་མ་ཟད། རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་དེ་དག་ལོགས་སུ་བཀར་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་ཐམས་ལམ་ལ་སུན་འབྱིན་བྱས། རིག་གནས་ཁག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་དང་མཉམ་འདུས་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ནི་ཐར་ཐོར་ཞིག་མ་ཡིན་པར། དེ་ནི་ཕན་ཚུན་བར་འབྲེལ་བ་ལྡན་པ་དང་ནུས་པ་ཐོན་པས་ཕན་ཚུན་འབྲལ་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་སྟེ་སྒྲིག་སྦྱོར་གྱི་མ་ལག་གི་རྣམ་པ་ཞིག་ཏུ་ཆགས། དེར་བརྟེན་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་རིག་གནས་དང་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་འོས་པ་དང་། རིག་གནས་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མ་ལག་ཁྲོད་རིག་གནས་ཁག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོའི་ནུས་པར་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་དགོས་པར་སྨྲ།

གསུམ། ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་ལ་གཙིགས་སུ་འཛིན་པ། འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བ་དང་ཁྱབ་སྤེལ་སྨྲ་བའི་གྲུབ་མཐའི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣས་གཙོ་བོ་མྱུལ་དཔྱད་པ་དང་ཚོང་བ། ཆོས་སྤེལ་བ། བྲན་གཡོག་བདག་གཉེར་བཅས་ཀྱི་ཟིན་ཐོ་རྒྱུ་ཆ་རུ་བཟུང་བའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་ལ་སྐྱོན་བརྗོད་དང་། ཁོ་ཚོའི་ལྟ་ཞིབ་ཁྱོན་ཡོངས་མིན་པ་དང་། འདང་ངེས་མིན་པ། ཚན་རིག་མིན་པ་བཅས་སུ་འདོད། ཞིབ་འཇུག་པ་རང་ཉིད་ངེས་པར་ཡུལ་དངོས་སུ་རྟོག་དཔྱོད་དུ་འགྲོ་རྒྱུ་གཙིགས་སུ་བཟུང་སྟེ། ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་ཞུགས་ཏེ་ལྟ་ཞིབ་དང་། ཚན་རིག་གི་མིག་ཟུང(科学的眼睛)སྤྱད་དེ་ས་གནས་དེ་གའི་འཚོ་བ་དང་ཐོན་སྐྱེད་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུ། ཕྱོགས་ལྷུང་གི་སྡང་མིག་གིས་ཁོ་ཚོས་རང་ཉིད་ཀྱི་རིག་གནས་འགྲེལ་བཤད་གནང་བར་མི་བལྟ་བར། དེ་རྟོག་ཞིབ་རྒྱུ་ཆ་ཨང་དང་པོ(第一手考察资料)རུ་འཚོལ་སྡུད་བྱེད་དགོས། མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅི་དང་ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་རྣམ་པ་གཉིས་ཀྱིས་དུས་ཡུན་རིང་པོར་གཉུག་གནས་མི་རིགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱས། དེའི་རྟོག་ཞིབ་རྒྱུ་ཆ་ཨང་དང་པོ་རྨང་བྱས་ཏེ་བརྟག་དཔྱད་ཞིབ་འཇུག་གི་སྙན་ཞུ་ཡི་གེ་གྲགས་ཅན་རེ་མཛད་པ་ནི། མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅིའི<<ཞི་བདེ་རྒྱ་མཚོ་ནུབ་མའི་མཚོ་བསྐྱོད་པ།>>(西太平洋上的航海者)དང་། ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་གི<<ཨན་ཏ་མན་གླིང་ཕྲན་སྟེང་གི་སྡོད་མི>>(安达曼岛人) བརྩམས་ཆོས་གྲགས་ཅན་འདི་གཉིས་ནི་ཕྱི་ལོ1922ལོར་དཔེ་སྐྲུན་བྱས་རྐྱེན། རིག་གཞུང་སྨྲ་བའི་ཁྲོད་དུ་ལོ་འདི་ནི“བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པ”དབུ་བརྙེས་པའམ། ཐ་ན“དེང་དུས་མིའི་རིགས་རིག་པ”གཞི་བཙུགས་པའི་ལོར་བརྩི།

མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅི་དང་ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་རྣམ་པ་གཉིས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་ཞིབ་འཇུག་གི་མི་མཐུན་པའི་ཆ་གཤམ་གསལ་གྱི་ཕྱོགས་དག་ཡོད་དེ།

གཅིག མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅིས་ལམ་ལུགས་དང་ཡུལ་སྲོལ། ཡོ་བྱད། འདུ་ཤེས་བཅས་ཀྱིས་མི་སྒེར་གྱི་དགོས་མཁོ་བསྐངས་པའི་བྱེད་ནུས་ལ་དོ་སྣང་བླ་ལྷག་བྱེད་མོད། ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་གིས་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་གི་འབྲེལ་བའི་ཆོས་ཉིད་ལ་དོ་སྣང་བྱེད། སྤྱི་ཚོགས་ཡོངས་ལ་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ལམ་ལུགས་ཁག་གི་བྱེད་ནུས་དང་། སྤྱི་ཚོགས་སོ་སོའི་རིག་གནས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོས་སྤྱི་ཚོགས་ཡོངས་གོ་རིམ་ལྡན་པའི་འཁོར་སྐྱོད་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་དང་འགན་ལེན་ཁྲོད་བཏོན་པའི་ནུས་པར་དོ་སྣང་བྱེད།

གཉིས། མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅིས་“རིག་གནས”དོན་སྤྱི་དང་རིག་གནས་བྱེད་ནུས་ལ་མཐོང་ཆེན་པོ་སྤྲད་ལ། ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་གིས“སྤྱི་ཚོགས”དོན་སྤྱི་དང་སྤྱི་ཚོགས་བྱེད་ནུས་ལ་མཐོང་ཆེན་བྱེད། མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅིས་སྤྱི་ཚོགས་ལམ་ལུགས་དང་སྤྱི་ཚོགས་འབྲེལ་བ། ཐ་ན་སྐད་བརྡ་དང་ཆོས་ལུགས་སོགས་ཀྱི་ནང་དོན་ཡོངས“རིག་གནས”ཀྱི་ཁོངས་སུ་བསྡུས་ཏེ། རིག་གནས་དེ་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གཙོ་བོར་འཛིན། ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་གིས“རིག་གནས”ནི་བྱེ་བྲག་གི་དངོས་ཡོད་ཅིག་མ་ཡིན་པར། དེ་ནི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་འདོད། ཁོང་གིས་གཙིགས་སུ་བཟུང་བའི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གཙོ་བོ་ནི“སྤྱི་ཚོགས་གྲུབ་ཚུལ”ཡིན།

གསུམ། མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅིས་དགོས་མཁོའི་ཟུར་ཚད་ནས་བྱེད་ནུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད། ཁོང་གིས་བཏོན་པའི་“བྱེད་ནུས”ཀྱིས་མིའི་དགོས་མཁོ་སྐོང་བ་ལ་སྟོན། དེ་ལ་རྩ་བའི་དགོས་མཁོ(དངོས་པོ་རང་བཞིན་གྱི་དགོས་མཁོ)དང་རྗེས་གྲུབ་དགོས་མཁོ(སེམས་ཁམས་རང་བཞིན་གྱི་དགོས་མཁོ)སྐོང་བ། ལུས་ཁམས་མ་ལག་གི་དགོས་མཁོ་ནི་རྩ་བའི་དགོས་མཁོ(需求primary needs)དང་། དེ་ལས་གཞན་པའི་དགོས་མཁོ་ནི་རྗེས་གྲུབ་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ཡིན། ཁོང་གི་བྱེད་ནུས་གཞུང་ལུགས་ཀྱིས་གཙོ་བོ་ལམ་ལུགས་ཁག་དང་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་གྱིས་མི་རྣམས་ཀྱི་སྐྱེ་དངོས་རང་བཞིན་གྱི་དགོས་མཁོ་དང་སེམས་ཁམས་རང་བཞིན་གྱི་དགོས་མཁོའི་ཕྱོགས་ལ་བཏོན་པའི་བྱེད་ནུས་ཀྱི་དོན་སྙིང་གསལ་བཤད་བྱེད། དེར་བརྟེན། མཁས་པ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅིའི་གཞུང་ལུགས་དེ་ལ“སྐྱེས་དངོས-བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས”ཞེས་ཀྱང་འབོད། ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་གིས“གྲུབ་ཚུལ”གྱི་ཟུར་ཚད་ནས་བྱེད་ནུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད། བྱེད་ནུས་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་གྲུབ་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ཁག་ཕན་ཚུན་ལེགས་སྒྲིག་དང་། ཕན་ཚུན་ནུས་པ་འདོན་རེས་ཀྱིས་ཁྱོན་ཡོངས་ནས་གཅིག་མཐུན་དང་བརྟན་འཇགས་ཀྱི་རྣམ་པ་རྒྱུན་འཁྱོངས་བྱེད་པ་ལ་འདོད། ཁོང་གིས་སྤྱི་ཚོགས་ནི་ལུས་ཁམས་ཤིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་ལ། ལུས་ཁམས་ཀྱི་ཁག་སོ་སོའི་བར་འབྲེལ་བའང་ལྡན། དེ་ནི་ལུས་ཁམས་གནས་པར་རྒྱུན་འཁྱོངས་བྱེད་དགོས་ངེས་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་ཞིག་ཡིན། དཔེར་ན་མིའི་ལུས་ཁམས་ནི་འཇུ་བྱེད་མ་ལག་དང་། འབྱིན་རྔུབ་མ་ལག འཁོར་སྐྱོད་མ་ལག ཟགས་འདོར་མ་ལག་སོགས་ཁག་དུ་མས་གྲུབ། ཁག་སོ་སོའི་དབང་པོས་ངེས་པར་རང་འགན་རང་འཁུར་བྱེད་པས། ད་གཟོད་མིའི་ལུས་ཁམས་ལ་རྙིང་ཚབ་གསར་བརྗེ་དང་། འཚར་ལོངས། སྐྱེས་འཕེལ་བཅས་ལྡན་པས་གཞི་ནས་མིའི་ལུས་ཁམས་གནས་ཐུབ་པར་བྱུང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱང་དེ་དང་འདྲ་བར། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལམ་ལུགས་ཁག་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དབང་པོ་ཁག་ཡིན། དེས་སྤྱི་ཚོགས་ཡོངས་རྒྱུན་མཐུད་དང་བརྟན་འཇགས། ལུགས་མཐུན་ངང་འཁོར་སྐྱོད་བྱེད་པའི་ཁྲོད་ཐོན་པའི་རང་ཉིད་ཀྱི་ནུས་པ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད། དེའི་ཕྱིར། སྤྱི་ཚོགས་ལམ་ལུགས་སྣ་མང་མཉམ་འབྲེལ་གྱི་གྲུབ་ཚུལ་འབྲེལ་བར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་གཙིགས་སུ་འཛིན་འོས། དེར་བརྟེན། རིག་གནས་པའི་ནང་ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་གི་གཞུང་ལུགས་ལ“གྲུབ་ཚུལ-བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས”ཞེས་ཀྱང་བྱ།

བཞི། མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅི་དང་ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་གཉི་ཀས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཆེས་ཆུང་བའི་སྡེ་ཚན་“མི་སྒེར”ལ་གཏན་ནས་མི་མཐུན་པའི་རྣམ་འགྱུར་སོ་སོར་འཛིན། མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅིའི་གསུང་རྩོམ་ནང་གི“མི་སྒེར”ནི་རང་གཤིས་ལྡན་པའི་མི་ཞིག་ཏུ་མངོན། རྒྱུ་མཚན། མ་ལིན་ནུའོ་ཧྥུ་སི་ཅིས་ནན་ནན་ཏན་ཏན་གྱིས་མིའི་སྐྱེས་དངོས་རང་བཞིན་དང་སེམས་ཁམས་རང་བཞིན་གྱི་དགོས་མཁོ་བསྟན་པས་ཡིན། དེའི་སྟབས་ཀྱིས། ཁོང་གིས་རིག་གནས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ཁྲོད“མི་སྒེར”ཇི་ལྟར་འཚམ་པོ་བྱེད་དགོས་པའི་གནད་དོན་ལ་དོ་སྣང་བླ་ལྷག་མཛད། ལ་ཏེ་ཁོ་ལི་ཧྥུ-པུའུ་ལང་གི་བརྩམས་ཆོས་ཁྲོད“མི་སྒེར”ནི་རང་གཤིས་ཅན་གྱི་མི་ཞིག་མིན། རྒྱུ་མཚན་ཁོང་ཉིད་མི་སྒེར་གྱི་དགོས་མཁོ་དང་འོས་བབ་ལ་ཐུགས་སྣང་ཕྲན་ཙམ་ཡང་མེད་པས་ཡིན། ཁོང་གི་བརྩམས་ཆོས་ཁྲོད“person”(མི། 人)ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་གཅིག་པུ་བཀོལ་བ་ལས། “individual”(མི་སྒེར། 个人)ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ལ་བྱོལ་བའོ། །

བྱེད་ནུས་གྲུབ་མཐའ་ནི་གཙོ་བོ་འགུལ་རྣམ་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ཅིག་དང་། དེ་ནི་དུས་མཉམ་རང་བཞིན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ཅིག་ཡིན། གྲུབ་མཐའ་འདིས་རིག་གནས་བྱེད་ནུས་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད་ཁོ་ན་གཙིགས་སུ་འཛིན་པ་དང་། རིག་གནས་ཀྱི་དོ་མཉམ་གཏན་འཇགས་ལ་ནན་ཏུར་བྱེད། རིག་གནས་ཀྱི་འཕོ་འགྱུར་རམ་ཚོགས་པའི་ནང་ཁུལ་དང་ཕྱི་རོལ་གྱི་འགལ་བ་སྣང་མེད་དུ་འཇོག མིའི་སྐྱེས་དངོས་རང་བཞིན་གྱི་དགོས་མཁོ་ལ་ནན་ཏན་བྱེད་ནའང་། སྤྱི་ཚོགས་དང་། རིག་གནས་དང་མི་སྒེར་གྱི་འབྲེལ་བ། མིའི་རང་སྟོབས་ཀྱི་ནུས་པ་བཅས་སྣང་མེད་དུ་འཇོག

བདུན་པ། རིག་གནས་དང་མི་གཤིས་སྨྲ་བའི་གཞུང་ལུགས།

རིག་གནས་དང་མི་གཤིས་སྨྲ་བའི་གཞུང་ལུགས་ནི་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་སུམ་བཅུ་པར་བྱུང་། དེ་ནི་ཨ་རིའི་མཁས་པ་རྣམས་པས་བཏོན། ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་གཙོ་བོ་པུན་ཉི་ཏི་ཁོ་ཐེ(本尼迪克特 Ruth Fulton Benedict)དང་། སྨྲི་ཏེ(米德Margaret Mead) ཁ་ཏི་ན(卡丁纳Abram Kardiner) ཏུའུ་པོ་དབྱི་སི(杜波依斯Cora Du Bois) ལིན་ཏུན(林顿Ralph Linton)སོགས་ཡོད།

རིག་གནས་དང་མི་གཤིས་སྨྲ་བའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱིས་གཙོ་བོ་རིག་གནས་དང་མི་སྒེར་གྱི་འབྲེལ་བར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ལ། མི་རིགས་སོ་སོའི་གཤིས་ཀར་ཅིའི་ཕྱིར་ཁྱད་པར་མངོན་གསལ་ཤོར་བར་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་པ་དང་། ཕོ་མོ་ཟུང་གི་ཉམས་འགྱུར་དང་གཤིས་ཀ་སོགས་ལ་ཅིའི་ཕྱིར་ཁྱད་པར་གནས་པར་འགྲེལ་བཤད་བྱེད། གཞུང་འདིས་མི་རིགས་སོ་སོའི་གཤིས་ཀ་དང་ཕོ་མོ་ཟུང་གི་ཉམས་འགྱུར་སོགས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ནི་སྐྱེ་དངོས་ཀྱིས་ཐག་བཅད་པ་མ་ཡིན་པར་རིག་གནས་ཀྱིས་ཐག་བཅད་པར་འདོད། གཞུང་ལུགས་འདིའི་གནད་ཀ་ཁ་ཤས་ནི་གཤམ་ལྟར།

གཅིག མིའི་རིགས་རིག་པས་གཙོ་བོ་རིག་གནས(སྤྱི་ཚོགས)དང་མི་སྒེར་གྱི་འབྲེལ་བར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་འོས། རྒྱུ་མཚན། བྱེ་བྲག་གི་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་གཙིགས་སུ་བཟུང་བ་དེ་རིག་གནས་ཀྱི་མི་སྒེར་གྱི་སེམས་ཁམས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པའི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་ཕྱོགས་སུ་གྱུར། རིག་གནས་ཀྱིས་ཚུལ་ཇི་ལྟར་མི་བཞེངས་བསྐྲུན་བྱེད་པ་དང་། མི་ཇི་ལྟར་བྱེ་བྲག་གི་མི་རིགས་དེའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་མི་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་པ་བཅས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས།

གཉིས། མི་གཤིས་གྲུབ་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་གལ་ཆེན་རང་བཞིན་ལ་ནན་བཤད་དང་། རིག་གནས་ཀྱིས་མི་བཞེངས་བསྐྲུན་བྱེད་པ་སྟེ། རིག་གནས་མི་གཅིག་པས་མི་གཤིས་མི་གཅིག་པ་བཞེངས་བསྐྲུན་བྱེད་པར་འདོད། རིག་གནས་ཀྱི་ལྟོས་བཅས་རང་བཞིན་ལ་ནན་ཏན་བགྱིས་པས། མི་རིགས་སོ་སོའི་རིག་གནས་རིན་ཐང་གཤིབ་སྡུར་བྱེད་ཁག་པོ་ཡིན་པར་སྙམ།

གསུམ། རིག་གནས་གང་ཞིག་ཡིན་རུང་སོ་སོར་མི་སྒེར་དང་ཚོགས་པའི་བསམ་བློ་དང་སྤྱོད་ལམ་ལ་དབང་སྒྱུར་བའི“ལྟེ་བའི་འདུ་ཤེས”(核心观念dominant idea)དང་“རྩ་བའི་དམིགས་ཡུལ”(基本目标 characteristic purposes)ཡོད། མི་རྣམས་ཀྱི་གཏམ་གླེང་དང་བྱ་སྤྱོད་སྣ་གཅིག་ཚང་མ་དེ་ལྟ་བུའི་ལྟེ་བའི་འདུ་ཤེས་སམ་རྩ་བའི་དམིགས་ཡུལ་ཞིག་ལ་ཕྱོགས་པས། འདྲ་མཚུངས་ཀྱི“རྩ་བའི་སྤྱོད་ཚུལ”ཞིག་ཆགས། འདི་ལྟ་བུའི་མི་སྒེར་དང་ཚོགས་པའི་སྤྱོད་ལམ་ལ་དབང་སྒྱུར་བའི་རྩ་བའི་སྤྱོད་ཚུལ་ནི“རིག་གནས་ཀྱི་མ་དཔེ”འམ“རིག་གནས་ཀྱི་ཕྱོགས་བསྡུས་གཅིག་མཐུན་གྱི་རྣམ་པ”(文化的统合形态cultural configuration)ཞིག་ཡིན། རིག་གནས་སོ་སོའི་བར་ཁྱད་ནི་གཙོ་བོ་རིག་གནས་མ་དཔེའི་ཁྱད་པར་ཡིན།

བཞི། མི་རིགས་ཤིག་གམ་ཚོགས་པ་ཞིག་གི་ཁྲོད་དུ་ཐུན་མོང་རིག་གནས་བསྐྱེད་ཐུབ། མི་སོ་སོའི་གཤིས་ཀའི་ཁྲོད་ཁོངས་མི་ཡོངས་ཀྱི་ཐུན་མོང་གི་ཁྱད་ཆོས་ཤིག་མངའ། འདིའི་ཐུན་མོང་རང་བཞིན་ནི་མི་རིགས་ཤིག་དང་ཚོགས་པ་ཞིག་གི“རྩ་བའི་མི་གཤིས”སམ“མང་ཕྱོགས་མི་གཤིས”སུ་འོས། དེ་ནི་རིག་གནས་གཞན་པ་དང་ཁྱད་འབྱེད་པའི་ཆོས་དེའང་ཡིན། འདི་ལྟ་བུའི་རྩ་བའི་མི་གཤིས་ལ་རྗེས་མར“མི་རིགས་རང་བཞིན”ནམ“རྒྱལ་དམངས་རང་བཞིན”ཞེས་བཏགས།

**ལྔ། ཕོ་མོ་ཟུང་གི་གཤིས་ཀ་དང་ཉམས་འགྱུར་གྱི་སྟེང་གི་ཁྱད་པར་ལ་ངེས་གཏན་གྱི་སྐྱེ་དངོས་རྨང་གཞི་ཞིག་ལྡན་མོད། གཙོ་བོ་རིག་གནས་ཀྱིས་བསྐྱེད་པ་དང་བཞེངས་བསྐྲུན་བྱེད་པའོ། །**མི་རིགས་ཁ་ཤས་ཀྱི་ཕོ་མོའི་གཤིས་ཀར་ཁྱད་པར་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བ་དང་། མི་རིགས་ཁ་ཤས་ཀྱི་ཕོ་མོའི་གཤིས་ཀར་ཁྱད་པར་ཕྲན་ཙམ་ལས་མེད། དེའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ནི་རིག་གནས་མ་གཅིག་པས་ཡིན། རིག་གནས་མི་འདྲ་བས་ཕོ་མོའི་གཤིས་ཀ་དང་ཉམས་འགྱུར་ལའང་མི་མཐུན་པ་བྱུང་བའོ། །

དྲུག མི་རིགས་རང་བཞིན་དང་མི་སྒེར་རང་བཞིན་གྱི་གྲུབ་ཚུལ་ལམ་བྱིས་པའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་གསོ་སྦྱོང་ཐབས་ལམ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཁོར་ཡུག་བར་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ལྡན། “མི་སྒེར”འཚར་ལོངས་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཞིབ་འཇུག་ལ་གཙིགས་ཆེན་དུ་འཛིན། དེས་བྱིས་པའི་དུས་སྐབས་སུ་མགོ་བརྩམས་པའི་གདོད་མའི“མི་སྒེར”གྱི་འཚར་ལོངས་བརྒྱུད་རིམ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་མཐོང་ཆེན་པོར་སྤྲད་པའོ། །

བདུན། བྱེད་ནུས་རིང་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའི་ཞིང་གྲོང་བརྟག་དཔྱད་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ཚུལ་ལེན་བྱས་ཏེ། ཡུལ་དངོས་བརྟག་དཔྱད་གཙིགས་སུ་འཛིན་ནོ། །

དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་དྲུག་ཅུ་པའི་རྗེས། རིམ་བཞིན་རིག་གནས་དང་མི་གཤིས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་དེའི་ཚབ་སེམས་ཁམས་མིའི་རིགས་རིག་པས་བྱས།

བརྒྱད་པ། གྲུབ་ཚུལ་གཞུང་ལུགས།

མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཁྲོད་གྲུབ་ཚུལ་གཞུང་ལུགས་སམ་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས(结构主义structuralism)བྱུང་། དེ་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་བཞི་བཅུ་དང་དྲུག་ཅུའི་བར་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་། གཞུང་འདི་ཧྥ་རན་སིའི་མཁས་པ་ལིའི་ཝེ-ཧྲི་ཐེ་ལའོ་སིས(列维–斯特劳斯Claude Levi-Strauss)བཏོན། གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱིས་རིག་གནས་ཁག་གི་ཐུན་མོང་གི་ཆར་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་པར་དོ་སྣང་བླ་ལྷག་བྱེད་པ་ལས་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཆར་དོ་སྣང་མི་བྱེད། གཞུང་ལུགས་འདིས“གྲུབ་ཚུལ”(结构structure)ཞེས་པའི་དོན་སྤྱི་ཞིག་དཀྱུས་སུ་བཟུང་སྟེ། རིག་གནས་ནི་གྲུབ་ཚུལ་གྱི་འབྲེལ་བ་ཞིག་ཏུ་བལྟ། དཔེར་ན་སྐད་བརྡའི་ཁྲོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་དང་འདྲ། གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་གནད་ཁ་ཤས་ནི་གཤམ་ལྟར།

གཅིག མིའི་ཀླད་པ་ནི་རང་བྱུང་གི་དངོས་པོ་ཞིག་ཡིན། དེང་རབས་ཀྱི་མིའི(ཡོ་རོབ་གླིང་གི་མི་རིགས་དང་ཡོ་རོབ་གླིང་གི་མི་རིགས་མ་ཡིན་པ་བཅས་འདུ།)ཀླད་ཆེན་ཀུན་ལ་གྲུབ་ཚུལ་རིགས་འདྲ་ཞིག་ཡོད། དེའི་ཕྱིར། མིའི་རིགས་ཀྱི་གཉུག་གཤིས་དང་ངོ་བོ་ལ་ཐུན་མོང་གི་ཆ་ལྡན། ཤེས་རིག་ལྡན་པའི་མིའི་བསམ་གཞིག་དང་གདོད་མའི་མིའི་བསམ་གཞིག་བར་བར་ཁྱད་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པོ་ཞིག་མེད། མིའི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་ནི“ཀླད་ཆེན་སེམས་ཁམས་གྲུབ་ལུགས”ཀྱི་ཐོན་དངོས་ཤིག་ཡིན་ཏེ། ས་ཁུལ་མ་འདྲ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རིག་གནས་གྲུབ་ཚུལ་གྱི་རིགས་འདྲ་རང་བཞིན་གྱིས་མཚོན་ཐུབ་ལ། མིའི་རིགས་ལ་གཅིག་མཐུན་རང་བཞིན་གྱི་སེམས་ཁམས་ཤིག་མངའ་ནའང་། འདི་ལྟ་བུའི་གཅིག་མཐུན་རང་བཞིན་ནི་ཀླད་ཆེན་དང་སྣང་མེད་འདུ་ཤེས་ཀྱི་ཡོངས་མཐུན་རང་བཞིན་གྱི་གྲུབ་ཚུལ་ལས་བྱུང་བའོ། །

**གཉིས། མིའི་རིགས་ཀྱི་སེམས་ཁམས་ལ་རྩ་བའི་ཐུན་མོང་ཆ་ཞིག་ཡོད་དེ། དེ་ནི་བྱ་དངོས་ཁག་ལ་རིགས་དབྱེ་བྱེད་པར་འཇོན་པའོ། །**རིགས་དབྱེ་ནི་གསར་གཏོད་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན། མིའི་རིགས་ཀྱིས་བྱ་དངོས་ཁག་ལ་རིགས་དབྱེ་བྱེད་པའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་ལམ་ལྡན་པ་ཞིག་ཏུ་བྱེད་རྒྱུའོ། །རིགས་དབྱེའི་མཇུག་འབྲས་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་བརྒྱུད་རིམ་དེ་ངེས་པར་བརྡ་རྟགས་ཀྱིས་མཚོན་དགོས་པ་མ་ཟད། ངེས་གཏན་གྱི་གཏན་ཚིགས་གྲུབ་ཚུལ(逻辑结构)ཞིག་ཏུའང་གྲུབ་དགོས། མིའི་རིགས་ལ་རྒྱུ་གཉིས་ཁ་གཏད་ཐབས་གསར་དུ་གཏོད་པའི་རང་གཤིས་ཤིག་མངའ་ལ། རྟག་པར་རྒྱུ་གཉིས་ཁ་གཏད་ཁུངས་སུ་བགྱིས་ནས་གནད་དོན་ལ་བསམ་གཞིག་བྱེད། དཔེར་ན། རིག་གནས་དང་རང་བྱུང་གཉིས་ཁ་གཏད་དང་། ཕོ་དང་མོ་གཉིས་ཁ་གཏད་དུ་ལངས་པ་སོགས། དེ་ནས་དོན་སྤྱི་གསུམ་པ་ཞིག་ཁུངས་སུ་བགྱིས་ཏེ་འདི་ལྟ་བུའི་འགལ་ཟླ(ཁ་གཏད)ལེགས་སྒྲིག་བྱེད་པ་མ་ཟད། དོན་སྤྱི་གསུམ་པ་དེའི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་ཕྱོགས་གཉིས་ཁ་གཏད་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་གཞན་ཞིག་བྱུང་བའོ། །

གསུམ། “གྲུབ་ཚུལ”ནི་ལྟ་ཞིབ་བྱེད་འོས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སྣང་ཚུལ་ལམ་སྤྱི་ཚོགས་འབྲེལ་བ་ཞིག་མིན་ཏེ། ཕྱི་རོལ་ཡུལ་གྱི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་དངོས་པོའི་རྨང་གཞི་ཅི་ཡང་མེད་མོད། ཡིན་ནའང་དེ་ནི་སྣང་ཚུལ་ལམ་འབྲེལ་བའི་རྒྱབ་ཀྱི་སེམས་ཁམས་ཁྲོད་དུ་བག་ལ་ཞ་བའི“སྣང་མེད་འདུ་ཤེས་ཀྱི་མ་དཔེ”ཡིན། “གྲུབ་ཚུལ”འདིའི་རིགས་ཀྱིས་མི་རྣམས་ཀྱི་བསམ་གཞིག་བྱེད་སྟངས་དང་སྤྱོད་ལམ་ལ་ཁ་ལོ་བསྒྱུར། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་གང་ཞིག་ཡིན་རུང་ཡོད་ཚད་ངེས་གཏན་གྱི་གྲུབ་ཚུལ་མ་དཔེའི་ཁྲོད་དུ་གནས། དཔེར་ན། གཉེན་ཚན་འབྲེལ་བའི་གྲུབ་ཚུལ་དང་། བཟའ་བཏུང་གི་གྲུབ་ཚུལ། སྐད་བརྡའི་གྲུབ་ཚུལ། ལྷ་སྒྲུང་གི་གྲུབ་ཚུལ། བསམ་གཞིག་འཁོར་སྐྱོད་ཀྱི་གཞི་རྩའི་རྣམ་པ་སོགས། མིའི་རིགས་རིག་པའི་རྩ་བའི་འོས་འགན་ནི་ལྟ་ཞིབ་བྱེད་ཆོག་པའི་ཕྱི་ངོས་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུ་དེ་མིན་པར། སྣེ་མང་རྙོག་འཛིང་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལམ་ལུགས་དང་། ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་སོགས་ཕྱི་ངོས་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་པ་བརྒྱུད། དུས་ཚོད་དང་བར་སྟོང(时空)མི་གཅིག་པར་གནས་པའི་མིའི་རིགས་ཀྱི་བག་ལ་ཞ་བའི་སེམས་རྒྱུད་ཁྲོད་ཀྱི་སྤྱི་བཏང་རང་བཞིན་འཚོལ་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུ་དེའོ། །མིའི་རིགས་ཀྱི་སེམས་རྒྱུད་ཁྲོད་ཀྱི་སྤྱི་བཏང་རང་བཞིན་གྱི་གྲུབ་ཚུལ་འདི་ལྟ་བུ་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པ་དང་། འདི་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་རང་གཤིས་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱེད་པའང་ཡིན། དེ་ནི་ཤེས་རིག་ལྡན་པའི་མི་དང་དམུ་རྒོད་ཀྱི་མི་ཡོངས་ཀྱི་ཐུན་མོང་གི་རང་གཤིས་ཡིན། འདི་ལྟ་བུ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་པའི་རྩ་བའི་དམིགས་ཡུལ་ཡིན་ནོ། །

བཞི། “ཆ་ཚང(ཧྲིལ་པོ)རང་བཞིན”ནི་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཁྱད་རྟགས་ཤིག་ཡིན། ཧྲིལ་པོའི་ཆ་ནས་བཤད་ན་ཆ་ཤས་ལ་གཏན་ཚིགས་སྟེང་ནས་ཆེད་དམིགས་ཀྱི་གལ་ཆེན་རང་བཞིན་ལྡན། བྱ་དངོས་གང་ཞིག་ཡིན་རུང་ཚང་མ་རྙོག་འཛིང་ཆེ་བའི་གཅིག་འདུས་ཀྱི་ཕུང་པོ་ཞིག་ཡིན། དེའི་ནང་གི་གྲུབ་ཆ་གང་རུང་གི་ངོ་བོ་ལ་ཁེར་རྐྱང་དུ་གོ་བ་ལེན་མི་ཐུབ་པས། ངེས་པར་ཆ་ཚང་ངམ་ཧྲིལ་པོ་ཞིག་གི་འབྲེལ་བའི་ནང་བཞག་སྟེ། གྲུབ་ཆ་ཁག་གཞན་དང་ཟུང་འབྲེལ་བྱས་ན་ད་གཟོད་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་ཐུབ། གྲུབ་ཚུལ་ཞིག་གྲུབ་ན་དེ་ལྟོས་བཅས་ཀྱིས་བརྟན་པོ་དང་འགྱུར་ལྡོག་ཡོང་དཀའ། གྲུབ་ཆ་ཁག་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་བ་དང་ཕན་ཚུན་ཚོད་འཛིན་བྱེད། གྲུབ་ཆ་གང་རུང་ཞིག་གི་འགྱུར་ལྡོག་ལ་གྲུབ་ཆ་གཞན་པས་ཚོད་འཛིན་ཐེབས་སྲིད། གྲུབ་ཚུལ་གཅིག་གི་ནང་གི་གྲུབ་ཆ་ཡོངས་ཀྱི་འབྲེལ་བའི་རྐྱེན་གྱིས་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་དུས། གྲུབ་ཚུལ་དེ་ཡང་བསྒྱུར་སྤོར་གྱིས་གྲུབ་ཚུལ་གསར་བ་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་པའོ། །

ལྔ། “དུས་མཉམ་རང་བཞིན”ནི་གྲུབ་ཚུལ་རང་ལུགས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་ཁྱད་རྟགས་ཤིག་ཡིན། གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་གཞུང་ནི་དུས་མཉམ་རང་བཞིན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ལས་དུས་འདས་རང་བཞིན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ཅིག་མིན། མ་ལག་ཅིག་གི་ནང་ཁུལ་གྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཁག་ནི་ཕན་ཚུན་བར་འབྲེལ་བ་དང་། དུས་གཅིག་ཏུ་གནས་པའོ། །དུས་མཉམ་རང་བཞིན་དང་སྤྱི་ཡོངས་ལྟ་བ་གཉིས་གཅིག་གྱུར་ཡིན་སྟབས། དུས་མཉམ་རང་བཞིན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་ནི་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་ལྟ་བའི་ལྡོག་མེད་ཀྱི་རྒྱ་སྐྱེད་ཅིག་ཡིན།

མཁས་པ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ནི་ཐབས་ལམ་ཞིག་ལས་གཞུང་ལུགས་སམ་བསམ་བློའི་གྲུབ་མཐའ་ཞིག་ཏུ་མི་འདོད། ལིའི་ཝེ-ཧྲི་ཐེ་ལའོ་སི་ཁོང་རང་གིས“གྲུབ་ཚུལ”ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ཉམས་མྱོང་དང་དངོས་སུ་འབྲེལ་བ་མེད་པར་འདོད་མོད། ཉམས་མྱོང་གི་བདེན་དོན་ཁུངས་སུ་བགྱིས་ཏེ་བསྐྲུན་པའི་མ་དཔེ་ཞིག་ཏུ་ཁས་འཆེ། དེའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་སྔར་ལས་སྤྱི་ཚོགས་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་གྱི་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་བ་དང་ཕན་ཚུན་ནུས་པར་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་པ་ལེགས་ལམ་དུ་བཀྲི་བ་དེ་ཡིན། དེའི་སྟབས་ཀྱིས་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ནི་ཐབས་ལམ་ཞིག་ཡིན། ཐབས་ལམ་འདིའི་བཀོལ་ཕྱོགས་རྒྱ་བསྐྱེད་དེ་མི་ཆོས་ཚན་རིག་དང་གཏན་ཚིགས་ཚན་རིག་བཅས་སུ་སྤྱོད་པ་དང་། ཐ་ན་རང་བྱུང་ཚན་རིག་གི་ཁྲོད་དུ་སྤྱོད། རིག་ཚན་ཁག་མང་པོའི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་སྤྱད་དེ་རིག་ཚན་ཁག་དེ་དག་གི་ཞིབ་འཇུག་ལ་ཞུགས། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་དྲུག་ཅུ་དང་བདུན་ཅུའི་དུས་སྐབས་སུ་འཛམ་གླིང་ཡོངས་སུ་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་འཕྲིན་ལས་རབ་ཏུ་རྒྱས། དཔེར་ན། མིའི་རིགས་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་ལིའི་ཝེ-ཧྲི་ཐེ་ལའོ་སི་དང་། རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དང་བསམ་བློའི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་ཧྥུ་ཁོ(福柯M. Foucault) ཚན་ཉིད་རིག་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་གཙོ་བོ་རྡི་ལི་ཏ(德里达Jacques Derrida)དང་ཏེ་ལེ་ཚི(德勒兹Gilles Deleuze) རྩོམ་རིག་གཞུང་ལུགས་དང་མཛེས་རྟོག་རིག་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་རོ་ལན-པ་ཐུ(罗兰·巴特R. Barthes)དང་ཐུའོ་ཏུའོ་ལོ་ཧྥུ(托多洛夫T. Todorov) བསམ་བློའི་དབྱེ་ཞིབ་རིག་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་ལཱ་ཁེང(拉康Jacques Lacan) གྲུབ་ཚུལ་མར་ཁེ་སི་རང་ལུགས་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་ཨར་ཏའོ་སའེ(阿尔都塞Louis Althusser) འབྱུང་བྱེད་རིག་པའི(发生学)ཁྲོད་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་མི་སྣ་ཕའོ་ཡ་ཅེ(皮亚杰Jean Piaget)

ལིའི་ཝེ-ཧྲི་ཐེ་ལའོ་སིའི་གྲུབ་ཚུལ་རིང་ལུགས་ཀྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་བསམ་བློའི་མ་དཔེ་དང་སྲོལ་རྒྱུན་བརྟག་ཐབས་སྨྲ་བ་ལ་དགག་བཞག་བྱེད་པར་དོན་སྙིང་གལ་ཆེན་ལྡན། དེ་ནི་རྗེས་ཀྱི“སྣང་མེད་འདུ་ཤེས”དཀྱུས་སུ་བཟུང་བའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གལ་ཆེའི་རྒྱུ་རྐྱེན་དང་། ནུབ་གླིང་གི་སྲོལ་རྒྱུན་བསམ་བློས“དཔྱོད་ཤེས”དང“འདུ་ཤེས”ཀྱི་གོ་གནས་ཐོག་མར་འཇོག་པའི་རྩ་དོན་ལ་ཁས་མི་ལེན། བསམ་བློ་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ཁྲོད་འདུ་ཤེས་དང་དཔྱོད་ཤེས་རང་བཞིན་རྒྱ་བསྐྱེད་དེ་སྣང་མེད་འདུ་ཤེས་ཁྲོད་ཀྱི་བསམ་བློའི་བྱེད་སྒོ་ཡོངས་འདུ་བར་བྱེད། དེ་དང་བསྟུན་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་དཔྱོད་ཤེས་རིང་ལུགས་དང་ཉམས་མྱོང་རིང་ལུགས་ཀྱི་འགལ་ཟླ་མེད་པར་བཟོས་པ་དང་། འཛུགས་གྲུབ(建构)གཏན་ཚིགས་གཙོ་བོ་བྱེད་པའི་ལྟེ་བའི་གཙོ་གནས(主体)དང་མགྲོན་གནས(客体)རྒྱུ་གཉིས་ཁ་གཏད་དུ་ལངས་པའི་གཅིག་གྱུར་བསམ་བློའི་མ་དཔེ་མེད་པར་བྱས།

དགུ་པ། རིག་གནས་མཚོན་བྱེད་སྨྲ་བ།

རིག་གནས་མཚོན་བྱེད་སྨྲ་བ་ནི་མཚོན་བྱེད་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའི་གཞུང་ལུགས་ཤིག་ཡིན། རིག་གནས་མཚོན་བྱེད་དང་འབྲེལ་བའི་ངོ་སྤྲོད་དང་འགྲེལ་བཤད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱུན་རིང་སྟེ། ལོ་ངོ་གཉིས་སྟོང་གོང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚངས་ལ་ཁུངས་འདེད་བྱེད་ཆོག ཡིན་ནའང་ཚན་རིག་རང་བཞིན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ནི་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་མགོར་དབུ་བརྙེས། ཧྥ་རན་སིའི་མཁས་པ་གྲགས་ཅན་ཧོ་ཨེར་ཚིས(赫尔兹Robert Hertz)ཕྱི་ལོ1909ལོར<<གཡས་ལག་གི་ཁྱད་ནུས། ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྣེ་གཅིག་རང་བཞིན་གྱི་ཞིབ་འཇུག>>(右手的优越：宗教的两极性研究 The Pre-eminence of the Right Hand: A Study in Religious Polarity)ཅེས་པའི་རྩོམ་བཏོན། དེའི་ནང་གི་སྐྱེས་བུ་དང་ཁྱིམ་པ། གཡས་དང་གཡོན་གྱི་གཞི་རྩའི་ཁ་གཏད་གྲུབ་ཚུལ་ཞིབ་འཇུག་དེར་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་དོན་སྙིང་ལྡན་ལ། ཉིས་བགོས་ཐབས་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་དང་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཕྱོགས་སོ་སོ་མཚོན་ཡོད་པར་འདོད། རྗེས་སུ་གཞུང་ལུགས་འདིར་གྲུབ་ཚུལ་དབྱེ་ཞིབ་ཐབས་ལམ་སྤྱད་དེ་མཚོན་བྱེད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་ལའེ་ཆིས(利奇Edmund Leach) ཉི་ཏ་མུའུ(尼达姆Rodney Needham) ཀ་ལེན་ཡན(葛兰言Marcel Granet) ཏའོ་ཀོ་ལ་སི(道格拉斯 Mary Douglas)སོགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཤིན་ཏུ་ཆེ། ཧྥ་རན་སིའི་མཁས་པ་གྲགས་ཅན་གཞན་ཞིག་སྟེ་ཧྥན**·ཀའེ་ནེ་ཕུའུ(范·盖内普Van Gennep) ཁོང་གིས་ཀྱང་ཕྱི་ལོ1909ལོར<<བརྒྱུད་པའི་མཛད་སྒོ>>(通过仪式 The Rites of Passage)ཞེས་པའི་དེབ་ཅིག་དཔེ་སྐྲུན་བྱས། མི་རིགས་མང་པོའི་མི་ཚེའི་ཆོ་གའི་བརྒྱུད་རིམ་དང་དོན་སྤྱི་ལ་གཤིབ་བསྡུར་ཞིབ་འཇུག་བགྱིས། དེ་དག་ཡོངས་ལ་དུས་རིམ་མམ་རིམ་པ་གཙོ་བོ་གསུམ་དུ་ཚུད་པ་གསར་དུ་རྟོགས། དང་པོ་ནི་ཁ་གྱེས(分离separation) གཉིས་པ་ནི་བར་བརྒལ(过渡transition) གསུམ་པ་ནི་ཟླ་སྒྲིལ (整合incorporation གཞན་ཡང་ལྷན་འཛོམས 聚合སོགས་སུའང་བསྒྱུར།) གཞུང་ལུགས་འདིས་རྗེས་ཀྱི་ཝེ་ཁི་ཏུའུ·**ཐེ་ན(维克多·特纳Victor Turner)སོགས་ཀྱི་མཚོན་བྱེད་ཞིབ་འཇུག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ།

དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་དྲུག་ཅུའི་དུས་དཀྱིལ་ལ་མཚོན་བྱེད་མིའི་རིགས་པ(象征人类学symbolic anthropology)དེ་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ་ཞིག་ཏུ་གྲུབ། མིའི་རིགས་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གནད་གཙོ་བོ་དེ་སྤྱི་ཚོགས-རིག་གནས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་སམ་གྲུབ་ཚུལ་དེ་རིག་གནས་ཀྱི་མཚོན་བྱེད་ཕྱོགས་སུ་བསྒྱུར་བར་དོན་སྙིང་ལྡན། འདི་ནི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁ་ཕྱོགས་ཀྱི་འགྱུར་མཚམས་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན། མཚོན་བྱེད་མིའི་རིགས་རིག་པ་བྱུང་བ་དེས་མིའི་རིགས་རིག་པར་འདུ་ཤེས་གསར་བ་ཞིག་བསྐྱེད་པ་དང་། མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཕྱོགས་ལ་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་བྱུང་དུ་བཅུག དེའི་སྟབས་ཀྱིས་སྔོན་མའི་ཚན་རིག་གཙོ་བོ་བྱེད་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་ནས་མི་ཆོས་གཙོ་བོ་བྱེད་པའི་ཐབས་ལམ་ཕྱོགས་སུ་གྱུར། མིའི་རིགས་རིག་པས“སྤྱི་ཚོགས་སམ་རིག་གནས་ཀྱི་རང་བྱུང་ཚན་རིག་སྐོར”འཛུགས་སྐྲུན་བྱེད་པར་འཚོལ་སྙེག་མི་བྱེད་མོད། སྤྱི་ཚོགས་སོ་སོའི་སྣང་ཚུལ་དང་སྤྱོད་ལམ་གྱི་བག་ལ་ཞ་བའི་རིག་གནས་དོན་སྙིང་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་གཙིགས་སུ་འཛིན། ཨ་རིའི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་མཁས་པ་གྲགས་ཅན་ཀེར་ཚིའི(格尔茨Clifford Geertz)དགོངས་དོན་ལྟར་ན། མིའི་རིགས་ཀྱི་གཞི་རྩའི་ཁྱད་རྟགས་ནི་མཚོན་རྟགས་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད་ཡིན་པས། རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་མིའི་རིགས་རིག་པ་དེའང་འགྲེལ་བཤད་ཅིག་ཏུ་འདོད།

དུས་རབས་ཉི་ཤུའི་དུས་དཀྱིལ་ནས་བཟུང་། མཁས་པ་མང་པོས་མཚོན་བྱེད་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་མཛད་དེ། དཔེར་ན། དབྱིན་ཇིའི་མཁས་པ་ཕུ་ལེ་ཚའེ་ཏེ(普里查德Evans Pritchard)དང་། ལའེ་ཆིས(利奇Edmund Leach) ཏའོ་ཀོ་ལ་སི(道格拉斯 Mary Douglas) ཝེ་ཁི་ཏུའུ**·**ཐེ་ན(维克多·特纳Victor Turner) ཉི་ཏ་མུའུ(尼达姆Rodney Needham) ཨ་རིའི་མཁས་པ་ཧོའོ་ཐེ(怀特 L.A) ཀེར་ཚིའི(格尔茨Clifford Geertz)སོགས། ཡིན་ནའང་། སོ་སོའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁ་ཕྱོགས་དང་ཐབས་ལམ་ལ་བར་ཁྱད་ཆེན་པོ་འདུག མཁས་པ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་དོན་སྙིང་དབྱེ་ཞིབ་ལ་གཙིགས་སུ་འཛིན། དཔེར་ན། ཀེར་ཚིས་རིག་གནས་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་དོན་སྙིང་འགྲེལ་བཤད(ཟབ་འབྲི)ལ་ནན་ཏུར་ཆེན་པོ་བྱེད་དེ། ཞིབ་འཇུག་པ་ནི་ཇི་ལྟ་བུའི་སྒོ་ནས་མཚོན་བྱེད་ལ་བརྟེན་ཏེ་འཇིག་རྟེན་འདིའི་དངོས་ཡོད་ཁོང་དུ་ཆུད་པ་ཞིག་ཏུ་སྨྲ། ཡང་མཁས་པ་ཁ་ཤས་ཀྱིས(མཚོན་བྱེད)མཚོན་རྟགས་ཀྱི་སྒུལ་ཤུགས་གཙིགས་སུ་འཛིན། དཔེར་ན། ཐེ་ན་ཁོང་གིས་མཚོན་བྱེད་ནི་དོན་སྙིང་མཚམས་སྦྱོར་བྱེད་མཁན་ཞིག་ཏུ་མི་འདོད་ནའང་། སྤྱི་ཚོགས་བྱེད་སྒོའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་མིའི་སྤྱོད་ལམ་སྤེལ་ཏུ་འཇུག་པའི་སྒུལ་ཤུགས་ཤིག་ཏུ་མཐོང་། གཞན་ཡང་མཁས་པ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་མཚོན་བྱེད་རིགས་དབྱེ་གཙིགས་སུ་འཛིན་ཏེ། དཔེར་ན་ཉི་ཏ་མུའུ་ཡིས་གྲུབ་ཚུལ་གྱི་ཟུར་ཚད་ནས་མཚོན་བྱེད་རིགས་དབྱེ་ལ་ཞིབ་འཇུག་མཛད་དེ། བརྩམས་ཆོས་ལ<<མཚོན་བྱེད་ཀྱི་རིགས་དབྱེ>>(象征的分类)དང་། དཔྱད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ལ<<གཡས་དང་གཡོན>>(左与右)སོགས་ཡོད།

མཚོན་བྱེད་མིའི་རིགས་རིག་པས་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པའི་ཁྱབ་རྒྱ་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བས་ཕལ་ཆེར་ཕྱོགས་གང་སར་མ་ཁྱབ་པ་མེད་དེ། ཆོས་ལུགས་དང་ལྷ་སྒྲུང་། སྒྱུར་རྩལ། ལམ་ལུགས། སྐད་བརྡ། གྲངས་ཀ ཚོན་མདོག ཡུལ་སྲོལ། ཆོ་ག སྤྱི་ཚོགས་གྲུབ་ཚུལ་དང་མིའི་གཟུགས་གཞི(དཔེར་ན། གཡས་ལག་དང་གཡོན་ལག སྤྱོད་ལམ་དང་ཉམས་འགྱུར་ཁག) རྒྱན་ཆ་སོགས་ཚང་མར་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་ཟུར་ཚད་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཆོག མཁས་པ་ལ་ལས་མཚོན་བྱེད་ཇི་ལྟར་རིགས་དབྱེ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྤྱོད་ལམ་ཇི་ལྟར་འབྱུང་བ། ཇི་ལྟར་བྱས་ནས་སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་ལམ་ཅན་དུ་འགྱུར་བ། རིག་གནས་གྲུབ་ཚུལ་མ་ལག་ཇི་ལྟར་གྲུབ་པ། ཇི་ལྟར་བྱེད་ནས་མིའི་སྤྱོད་ལམ་ཚད་ལྡན་དུ་གཏོང་བ་བཅས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད། མཁས་པ་ལ་ལས་མཚོན་བྱེད་ཀྱིས་ཇི་ལྟར་དངོས་པོའི་དོན་སྙིང་མཚམས་སྦྱོར་བྱེད་པ་དང་། མཚོན་བྱེད་བྱ་དངོས་རྒྱབ་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་བསམ་གཞིག་མ་དཔེ་དང་གྲུབ་ཚུལ་ཇི་ལྟར་ཡིན་པར་དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་པ་བཅས་ལ་འཚོལ་ཞིབ་བྱེད། མཁས་པ་ལ་ལས་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་རྣམ་པ་ཁག་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་པ་བརྒྱུད་སྤྱི་ཚོགས་མི་འདྲ་བའི་གྲུབ་ཚུལ་དང་རིགས་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པའོ། །

མཚོན་བྱེད་མིའི་རིགས་རིག་པ་བ་སོ་སོའི་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་དང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་མི་གཅིག་ནའང་། ཁོང་ཚོའི་ཞིབ་འཇུག་ཡོངས་ལ་ཐུན་མོང་དུ་ལྡན་པའི་ཁྱད་ཆོས་ནི་གཤམ་ལྟར།

གཅིག རིག་གནས་ནི་མཚོན་བྱེད་དང་དོན་སྙིང་གི་མ་ལག་ཅིག་ཏུ་འདོད་པའམ། རིག་གནས་ནི་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་རྣམ་པ་བརྒྱུད་དོན་སྙིང་གི་མ་དཔེ་མངོན་ཚུལ་ཞིག་ལའང་བྱ། མཚོན་བྱེད་དམ་དོན་སྙིང་དེ་རིག་གནས་ཀྱི་ལྟེ་བར་བཟུང་སྟེ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་དགོངས་པ་གཏད། མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་འོས་འགན་གཙོ་བོ་ནི་རིག་གནས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་དང་གྲུབ་ཚུལ་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུ་དེ་མིན་པར། རིག་གནས་སོ་སོའི་སྣང་ཚུལ་དང་སྤྱོད་ལམ་གྱི་ཁྲོད་མངོན་པའི་ཆ་འཕྲིན་དང་དོན་སྙིང་ལ་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་རྒྱུར་འདོད་ལ། མཚོན་བྱེད་ཀྱི་དོན་མང་རང་བཞིན་དང་རིམ་པ་མང་པོར་ཤེས་རྟོགས་ཡོང་བར་འཚོལ་སྙེག་བྱེད་རྒྱུའོ། །

གཉིས། མཚོན་བྱེད་ཀྱི་རྣམ་པ་སྣ་མང་རང་བཞིན་དང་། སྨྱན་བྱེད་དངོས་པོ་སྣ་མང་། དེ་ལ་གཟུགས་ལྡན་རྣམ་པ་དང་། གཟུགས་མེད་རྣམ་པ། སྤྱོད་ལམ། ཆོ་ག སྐད་བརྡ། གྲངས་ཀ འབྲེལ་བ། གྲུབ་ཚུལ་སོགས་འདུ། དེ་དག་ཚང་མས་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་དོན་སྙིང་གང་རུང་ཞིག་མཚོན་ཐུབ་བོ། །

གསུམ། མཚོན་བྱེད་ནི་རིག་གནས་ཀྱི་བཀོད་འཛུགས་ཤིག་ཡིན། དེ་ལ་མི་རིགས་རང་བཞིན་གྱི་དཔེ་མཚོན་ལྡན། བྱ་དངོས་རིགས་མཐུན་པ་ཞིག་གིས་མི་རིགས་སོ་སོའི་ཁྲོད་ཆ་འཕྲིན་མ་གཅིག་པ་དང་ཁྱོན་ནས་ལྡོག་ཟླར་གྱུར་བའི་དོན་སྙིང་མཚོན། མི་རིགས་ཤིག་གི་ནང་བྱ་དངོས་གང་རུང་ཞིག་ལ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་དོན་སྙིང་ལྡན་ནའང་། མི་རིགས་གཞན་ཞིག་གི་ཆ་ནས་བཤད་ན་དོན་སྙིང་སྤུ་ཙམ་ཡང་མེད་པའི་སྐབས་ཀྱང་ཡོད།

བཞི། མི་རིགས་ཁག་ཚང་མར་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་མཚོན་ཐབས་མ་ལག་ཆ་ཚང་ཞིག་ཡོད་པ་དང་། མི་རིགས་ཁག་གི་རིག་གནས་མི་འདྲ་བ་ནི་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་མཚོན་ཐབས་མ་ལག་མ་འདྲ་བས་རེད། མི་རིགས་མི་གཅིག་པའི་མཚོན་བྱེད་མ་ལག་ནི་རང་ཉིད་གནས་སའི་རང་བྱུང་དང་སྤྱི་ཚོགས་ལ་གོ་བ་མི་གཅིག་པ་ལེན་པ་ལས་བྱུང་བས། གཙོ་གནས(主位emic)ཏེ་ཞིབ་འཇུག་པ་རང་གི་ཟུར་ཚད་ནས་གཏིང་ཟབ་སྒོས་མཚོན་བྱེད་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་དོན་སྙིང་ལ་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་དགོས།

ལྔ། མཚོན་བྱེད་མ་ལག་དང་སྤྱི་ཚོགས་མ་ལག་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་བ་སྟེ། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མ་ལག་ཇི་འདྲ་ཞིག་ཡོད་ན་དེར་བསྟུན་གྱི་མཚོན་བྱེད་མ་ལག་ཅིག་ཀྱང་ཡོད། ཕྱི་རོལ་གྱི་མཚོན་བྱེད་རྣམ་པ་ལས་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་གི་ཚད་གཞི་མཐོང་ཐུབ་སྟེ། སྒྲིག་ལམ་དམ་པོ་ཡིན་མིན་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱིས་མི་སྒེར་གཅུན་པ་ལ་ནུས་པ་ལྡན་མིན། སྤྱི་ཚོགས་མ་ལག་གི་སྤོ་འགུལ་ལ་གོ་རིམ་ལྡན་མིན་བཅས་སོ། །

དྲུག མཚོན་བྱེད་གང་རུང་གིས་མཚོན་པའི་དོན་སྙིང་ནི་ངེས་གཏན་འགྱུར་མེད་ཅིག་མིན། མཚོན་བྱེད་ལ་དོན་མང་རང་བཞིན་དང་གཞན་འགྱུར་རང་བཞིན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་མངའ། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་དང་བསྟུན་མི་རྣམས་ཀྱིས་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་རྟགས་ལ་དོན་སྙིང་གསར་བ་སྤྲོད་པ་དང་སྔོན་མར་ཡོད་པའི་དོན་སྙིང་གཞན་པར་བསྒྱུར་བའོ། །

གོ་སླ་བར་བཤད་ན། མཚོན་བྱེད་མིའི་རིགས་རིག་པ་ནི་ཕྱི་ཚུལ་བརྒྱུད་ནས་ངོ་བོར་བལྟ་བ་དང་། འཆར་སྣང་ལ་བརྟེན་ཏེ་མི་རིགས་ཤིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་གནས་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་དང་བྱ་དངོས་རིགས་དབྱེའི་མ་ལག་ལ་བལྟ་བ། འཆར་སྣང་ལ་བརྟེན་ཏེ་རིག་གནས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་དང་དོན་སྙིང་ལ་བལྟ་བ། ཕྱི་ཚུལ་ལ་བརྟེན་ནས་འགུལ་སྤྱོད་པ་ཞིག་གི་བསམ་བློའི་མ་དཔེ་དང་གྲུབ་ཚུལ་ལ་བལྟ་བའོ། །

བཅུ་པ། རིགས་ཚོགས་གཞུང་ལུགས།

རིགས་ཚོགས་ནི་མིའི་རིགས་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན། ལྷག་པར་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ལོ་རབས་བདུན་ཅུ་ནས་བཟུང་། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་སྡེའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གནད་འགག་ཅིག་ཏུ་ཆགས། དབྱིན་ཡིག་ནང“ethnic group”དང་། རྒྱ་ཡིག་ནང“民族”“民族集团”“族体”“民族群体”“族群”སོགས་སྣ་མང་དུ་བསྒྱུར་ཡོད། ད་ལྟའི་སྐབས་ཡོངས་ཁྱབ་ཏུ“རིགས་ཚོགས”(族群)སུ་བསྒྱུར། རིགས་ཚོགས་གཞུང་ལུགས་ནི་རིགས་ཚོགས་ཀྱི་བྱུང་བ་དང་འཕེལ་རྒྱས་སྐོར་གྱི་གཞུང་ལུགས་ཤིག་ཡིན།

མིའི་རིགས་རིག་པའི་སྡེས་རིགས་ཚོགས་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་གཞུང་ལུགས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་བཏོན། དེ་དག་ཕྱོགས་ཆེན་པོ་གསུམ་ནང་བསྡུས་ཆོག་སྟེ། གཅིག་ནི“ཕྱི་ཡུལ་ངོས་འཛིན་སྨྲ་བ”འམ“ཕྱི་ཡུལ་ཁྱད་རྟགས་སྨྲ་བ” གཉིས་ནི“རང་སྣང་ངོས་འཛིན་སྨྲ་བ”འམ“རང་སྣང་སྨྲ་བ” གསུམ་ནི“རྟོག་འཆར་སྨྲ་བ”བཅས་སོ། །

༡ ཕྱི་ཡུལ་ངོས་འཛིན་སྨྲ་བ།(客观认同论)

ཕྱི་ཡུལ་ངོས་འཛིན་སྨྲ་བས་ཁྲག་རྒྱུད་དང་རིག་གནས་ནི་རིགས་ཚོགས་ཀྱི་རྩ་བའི་ཁྱད་རྟགས་སུ་ངོས་འཛིན། རིགས་ཚོགས་ནི་ཐུན་མོང་གི་ཁྲག་རྒྱུད་དང་སྐད་བརྡ། རིག་གནས། འཚོ་བའི་གོམས་གཤིས་སོགས་ལྡན་པའི་ཕྱི་ཡུལ་ཁྱད་རྟགས་ཀྱི་ཐུན་མོང་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡིན། རིགས་ཚོགས་ཕན་ཚུན་བར་གྱི་ཁྱད་པར་གཙོ་བོ་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཡིན་ལ། ཐུན་མོང་གི་རིག་གནས་ནི་རིགས་ཚོགས་ངོས་འཛིན་གྱི་ཕྱི་རོལ་ཡུལ་གྱི་དངོས་ཡོད་རྨང་གཞི་ཡིན། རྒྱལ་ཕྱི་ནང་གི་ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་དང་མཚན་ཉིད་རིག་པ་མང་ཤོས་ཀྱིས་ཕྱི་རོལ་ཡུལ་གྱི་རིག་གནས་ཁྱད་རྟགས་ནི་རིགས་ཚོགས་ཀྱི་ཁྱད་པར་འབྱེད་པའི་རྨང་གཞི་རུ་བྱས།

༢ རང་སྣང་ངོས་འཛིན་སྨྲ་བ།(主观认同论)

རང་སྣང་ངོས་འཛིན་སྨྲ་བས་ཁྲག་རྒྱུད་དང་རིགས་རྒྱུད། རིག་གནས། སྐད་བརྡ། ཆོས་ལུགས་སོགས་རིགས་ཚོགས་ངོས་འཛིན་བྱེད་པའི་ཁུངས་སུ་བགྱིས་པར་རྒོལ་བར་བྱེད། རིགས་ཚོགས་ནི་རིག་གནས་ཤིག་གི་ཐེག་ཚད་དང་ཁྱད་པར་འབྱེད་བྱེད་ཀྱི་ཚད་ཅིག་ཏུ་མི་འདོད་མོད། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྩ་འཛུགས་ཤིག་ཏུ་ཁས་འཆེ། རང་སྣང་ངོས་འཛིན་སྨྲ་བ་པོའི་ལྟ་བ་ཡོངས་སུ་མཐུན་པ་ཞིག་མིན་ཏེ། གཞུང་ལུགས་མི་མཐུན་པ་ཁ་ཤས་བྱུང་། གཙོ་བོ“རིགས་མཚམས་སྨྲ་བ”(族界论)དང“ལག་ཆ་སྨྲ་བ”(工具论)རིགས་གཉིས་ཡོད།

རིགས་མཚམས་སྨྲ་བའམ་མཐའ་མཚམས་སྨྲ་བ་ནི། ཧྥའུ་ལའེ་ཏེ་ལི་ཁེ·པ་སིས(弗雷德里克·巴斯Fredrik Barth)ཕྱི་ལོ1969ལོར་བཏོན། ཁོང་གིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས<<རིགས་ཚོགས་དང་རིགས་མཚམས>>(族群和族界 Ethnic Groups and Boundaries)ཞེས་པའི་གླེང་གཞིའི་ནང་། རིགས་ཚོགས་ཀྱི་རང་སྣང་ངོས་འཛིན་ལ་ནན་ཏན་བྱས་པ་དང་། ཕྱི་ཡུལ་ངོས་འཛིན་ལ་སུན་འབྱིན་བྱས། ཁོང་གི་དགོངས་པར་རིགས་ཚོགས་ཀྱི་གོ་དོན་ནི་ཁྲག་རྒྱུད་དང་སྐད་བརྡ། རིག་གནས་སོགས་མིན་ལ། རིགས་ཚོགས་བར་གྱི་རིག་གནས་བར་ཁྱད་ནི་རིགས་ཚོགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་སུ་བཤད་པ་ལས། རིགས་ཚོགས་ངོས་འཛིན་དང་རིགས་མཚམས་གནས་པ་ལས་བསྐྱེད་པའི་ཐོན་དངོས་སམ་མཇུག་འབྲས་སུ་མི་སྨྲ། དེ་བཞིན་རིགས་ཚོགས་ངོས་འཛིན་དང་རིགས་མཚམས་གནས་པ་ལས་རིགས་ཚོགས་བར་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་པར་བྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ལ་འགྲེལ་བཤད་འདང་ངེས་བྱེད་མི་འོས་མོད། རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ནི་རིགས་མཚམས་རྒྱུན་བསྲིངས་བྱས་པའི་གོ་རིམ་ཁྲོད་བསྐྱེད་པ་རེད་ཅེས་སྨྲས་ཆོག དེའི་ཕྱིར། རིགས་ཚོགས་བྱུང་བའི་གནད་གཙོ་བོ་ནི་དེའི“མཐའ་མཚམས”ཡིན། རིགས་ཚོགས་ཤིག་གི་མཐའ་མཚམས་ནི་ངེས་པར་ས་ཁམས་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་སུ་བཤད་པ་མིན། དེ་ནི་གཙོ་བོ“སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་མཐའ་མཚམས”སམ“རིག་གནས་ཀྱི་མཐའ་མཚམས”སུ་བྱ། རིགས་མཚམས་དང་རིགས་ཚོགས་ནི་རིགས་ཚོགས་ངོས་འཛིན་གྱིས་རྒྱུན་བསྲིངས་བྱེད་པ་ཡིན། རང་ཉིད་ཀྱིས་ངོས་འཛིན་བྱས་པའི་ཁོངས་གཏོགས་དང་གཞན་པས་ངོས་འཛིན་བྱས་པའི་ཁོངས་གཏོགས་ནི་རིགས་ཚོགས་ཀྱི་ཆེས་གལ་ཆེ་བའི་དབྱེ་འབྱེད་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ཡིན། རིགས་མཚམས་ནི་རིག་གནས་དང་སྤྱི་ཚོགས། དཔལ་འབྱོར། སྐྱེ་ཁམས་བཅས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཡོད་པའི་སྡེ་ཁག་ལས་བརྒལ་ཏེ་རྒྱུན་བསྲིངས་དང་གནས་ཐུབ་ཀྱིན་ཡོད་དོ། །

ལག་ཆ་སྨྲ་བ(工具论instrumentalist approach)པོས་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཟུར་ཚད་ནས། རིགས་ཚོགས་ནི་དབང་བསྒྱུར་རམ་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ལག་ཆ་དང་ཐོན་ཁུངས་སུ་བལྟ། གཞུང་འདི་སྨྲ་མཁན་ལ་ཏེ་ཕུའུ་ལེ(德普雷Leo A.Despres)དང་། ཁོ་ཨེན(科恩 Abner Cohen) ཧ་ལན་ཏེ(哈兰德Gunnar Haaland)སོགས་ཡོད། ཁོ་ཚོའི་དགོངས་པར་མི་ནི་དཔྱོད་ཤེས་དང་། དུས་ངེས་མེད་དུ་རང་ཉིད་ཀྱི་ཁེ་ཕན་རྩིས་ལེན་དང་ཇེ་ལེགས་སུ་གཏོང་བ། རིགས་ཚོགས་ཀྱི་བྱུང་བ་དང་རྒྱུན་བསྲིང་། འཕོ་འགྱུར། ཐོན་ཁུངས་འགྲན་རྩོད་བཅས་དང་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་པར་འདོད། རིགས་ཁུངས(族籍)ནི་ལྷན་སྐྱེས་དང་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་གོ་ཐོབ་ཅིག་མིན་པར། དེ་ནི་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཁེ་ཕན་རག་ཆེད་སྤྱད་པའི་ལག་ཆ་ཞིག་ཡིན། དེས་ཁེ་ཕན་དོན་གཉེར་དང་ཁེ་ཕན་ཇེ་ལེགས་སུ་གཏོང་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་དུ་མཉམ་ལས་བྱེད་ཡུལ་མི་འདྲ་དང་བསྟུན་འགྱུར་ལྡོག་ཀྱང་འབྱུང་། རིགས་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོའི་ཆ་ནས་ཆབ་སྲིད་དང་། སྤྱི་ཚོགས་སམ་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ལས། རིགས་རྒྱུད་དང་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་མིན། རིགས་ཚོགས་ཀྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ལ་ནན་ཏུར་བྱེད་དོན་ནི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་ལ་གོང་བུར་འདྲིལ་བ་དང་གཅིག་གྱུར་གྱི་ནུས་པ་ལྡན་པས་སོ། །རིགས་ཁུངས་ལ་འབོད་སྐུལ་གྱི་ནུས་པ་ལྡན་དོན། དེར་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ནུས་པ་དངོས་ལྡན་པས་རིགས་རྒྱུད་ཀྱི་འདུ་ཤེས་སློང་བའམ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཆོག དེའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གར་སྟེགས་སྟེང་རང་ཉིད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གོ་གནས། སློབ་གསོའི་གནས་བབ་བཅས་བསྒྱུར་རྒྱུ་དེ་རེད། ལག་ཆ་སྨྲ་བས་གཙོ་བོ་འཛམ་གླིང་ས་ཁུལ་ཁག་གི་རིགས་ཚོགས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་དྲག་ཞན་གྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་མི་འདྲ་བར་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་པ་དང་། ཅིའི་ཕྱིར་དུས་རབས་གཅིག་གི་ནང་ས་ཁུལ་ཁ་ཅིག་གི་རིགས་ཚོགས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་ཤིན་ཏུ་བརྟན་ནའང་། ས་ཁུལ་ཁ་ཅིག་གི་རིགས་ཚོགས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་ཡོངས་སུ་ཡལ་བར་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་པའོ། །

༣ རྟོག་འཆར་སྨྲ་བ།(想象论)

རྟོག་འཆར་སྨྲ་བ་ནི་ཨ་རིའི་མཁས་པ་ཨན་ཏེ་སིན(安德森Benedict Anderson)གྱིས་ཕྱི་ལོ1983ལོར་དཔེ་སྐྲུན་བྱས་པའི<<རྟོག་འཆར་གྱི་ཐུན་མོང་ཚོགས་པ:མི་རིགས་རིང་ལུགས་ཀྱི་བྱུང་བ་དང་ཁྱབ་སྤེལ>>(想象的共同体：民族主义的起源与传播 Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism)ཞེས་པའི་ནང་བཏོན། གཞུང་འདིས་རང་སྣང་ཤེས་རྟོགས་ཀྱི་ཟུར་ཚད་ནས་དེང་རབས་མི་རིགས(现代民族nation)དང་མི་རིགས་རིང་ལུགས(民族主义nationalism)ཀྱི་ངོ་བོ་ལ་ཉམས་ཞིབ་བགྱིས། དེང་རབས་མི་རིགས་ཇི་ལྟར་བྱུང་བ་དང་། འཕེལ་རྒྱས། འཕོ་འགྱུར་སྐོར་ལ་དབྱེ་ཞིབ་དང་། ད་ལྟའི་བར་སྔར་བཞིན་མི་རིགས་རིང་ལུགས་ཀྱི་བརྩེ་བ་ཅིའི་ཕྱིར་རྩ་བ་བརྟན་ཅིང་རྩེ་མོ་རྒྱས་པར་ཉམས་ཞིབ་བྱེད། ཁོང་གི་དགོངས་པར་ཡོ་རོབ་གླིང་སོགས་ཀྱི་དེང་རབས་མི་རིགས་ནི“རིག་གནས་ཁྱད་པར་བ་ལྡན་པའི་མིས་བསྐྱེད་པའི་ཐོན་དངོས”སུ་འདོད། འདི་ནི་དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་དུས་མཇུག་ལ་བཏོན། གཙོ་བོ་ཐུན་མོང་དུ་སྐད་བརྡ་དང་ཡིག་རིགས་གཅིག་སྤྱོད་པ་དེ་སྨྱན་སྦྱོར་གཙོ་བོ་བྱས་ཏེ་གྲུབ་པའི་མི་རིགས་ཤིག་སྟེ། “རྟོག་འཆར་གྱི་ཆབ་སྲིད་ཐུན་མོང་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡིན།” “རྟོག་འཆར་གྱི་ཐུན་མོང་ཚོགས་པ”ཞེས་པས་བསྟན་དོན་ནི“འདུ་ཤེས་བཅོས་མ”གང་རུང་ཞིག་གི་ཐོན་དངོས་མིན་ཏེ། དེ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་སེམས་ཁམས་རིག་པའི་ཁྲོད་ཀྱི“སྤྱི་ཚོགས་དོན་དངོས”(社会事实”le fait social)ཤིག་ཡིན། རྒྱལ་ཁབ་གང་རུང་ཞིག་གིས་རང་ཉིད་ཚོད་འཛིན་བྱེད་པའི་ནུས་ཁུངས་དང་རྣམ་པ་མི་འདྲ་བའི་སློབ་གསོ་དང་ཁྱབ་བསྒྲགས་བརྒྱུད་དེ། ས་ཁུལ་དེ་གའི་སྐད་དང་ཡི་གེ། ཆོས་ལུགས་དང་རིགས་ཚོགས་སོགས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་། དཔེར་ན“མའེ་ལི་ཅེ་མི་རིགས”(美利坚民族) “ཧྥ་ལན་ཞེ་མི་རིགས”(法兰西民族) “ཏི་ཡན་ཀྲི་མི་རིགས”(德意志民族) “ཏ་ཤི་མི་རིགས”(大和民族)སོགས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་གྲུབ་པར་བྱས། ཨན་ཏེ་སིན་ཁོང་གི་མཐོང་ཚུལ་ལ། འདི་ལྟ་བུའི“རྟོག་འཆར་གྱི་ཐུན་མོང་ཚོགས་པ”ཞིག་བཀོད་འཛུགས་བྱེད་པ་ཤིན་ཏུ་ལེགས་པོ་བྱུང་ན། རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་ཏུ་འཚོ་བའི་སྤྱི་དམངས་ཀྱིས་ཀུན་ལ་རིགས་འདྲའི་ལོ་རྒྱུས་ཟིན་ཐོ་དང་ཐུན་མོང་གི་རིག་གནས་ཤིག་ལྡན་པར་འདོད་དེ། ཕན་ཚུན་ལ་རྒྱུན་ལོན་དང་ཚང་མ་མི་རིགས་གཅིག་ཏུ་ངོས་འཛིན། འདི་ལྟ་བུའི་རྒྱལ་ཁབ་ནི“མི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ”ཅིག་ཏུ་གྲུབ་བོ། །

བཅུ་གཅིག་པ། མཇུག་བསྡོམས།

དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་དུས་དཀྱིལ་ནང་མིའི་རིགས་རིག་པ་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་། མིའི་རིགས་རིག་པའི་གྲུབ་མཐའ་ཁག་སོ་སོ་གཅིག་རྗེས་གཉིས་མཐུད་དུ་ཐོན་པ་དང་། གཞུང་ལུགས་སྣ་མང་དུ་འཕེལ། རྗེས་མར་བྱུང་བའི་གྲུབ་མཐའ་ཁག་གི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་སྔོན་གྱི་གྲུབ་མཐའ་ཁག་གི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་ཁག་དང་བསྡུར་ན་སྔར་ལས་ཚན་རིག་དང་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་མཚོན་མི་ཐུབ་ལ། སྔོན་མར་བྱུང་བའི་གྲུབ་མཐའི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་ཁག་དུས་ལས་ཡོལ་བའང་མི་མཚོན། གྲུབ་མཐའ་ཁག་གི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་སོ་སོར་ལེགས་པའི་ཆ་ལྡན་པ་མ་ཟད་འཐུས་ཚང་མ་ཡིན་པའི་ཆ་ཡང་ཡོད། གཞུང་ལུགས་སོ་སོས་ཕྱོགས་མི་འདྲ་བ་རེ་བཟུང་སྟེ་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་སྣང་ཚུལ་སྣ་མང་ལ་འགྲེལ་བཤད་བྱེད། གཞུང་ལུགས་གང་ཡང་རུང་བ་ཞིག་གིས་ཕྱོགས་གཅིག་གཙིགས་སུ་བཟུང་བ་དང་། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་མིའི་རིགས་རིག་པས་ཕྱོགས་མི་འདྲ་བ་ནས་ལྟ་རྟོག་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་རྒྱུ་ངེས་པར་མཁོ། གྲུབ་མཐའ་གང་རུང་གི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་ཀུན་ལ་དགེ་སྐྱོན་གྱི་ཆ་གཉིས་ཀ་ལྡན་ཏེ། དེ་ལ་སྙིང་བཅུད་ཡོད་ལ་སྙིགས་རོའང་ཡོད་དོ། །ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའ་ཁག་གི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་དབྱེ་ཞིབ་སྒོས་སྙིགས་དོར་བཅུད་ལེན་བྱས་ན་ད་གཟོད་གསར་གཏོད་བྱེད་ཐུབ་བོ། །

ནུས་ཕྱོགས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ལ་ང་ཚོའི་ཞིབ་འཇུག་གི་མཐོང་རྒྱ་གསར་དུ་བསྐྱེད་པར་རམ་འདེགས་དང་། ང་ཚོའི་རིག་གཞུང་ཐོན་ཁུངས་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས། ང་ཚོའི་ཞིབ་འཇུག་རིགས་ལམ་ལ་བློ་སྒོ་འབྱེད་པ་བཅས་ལྡན་པ་ལ་ཐེ་ཚོམ་བྱེད་མི་དགོས། གལ་ཏེ་ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་ལ་རྒྱུས་ལོན་མ་བྱས་ན། རིག་གནས་གཞུང་བརྗེ་རེས་ཀྱི་མཛད་པ་སྐྱོང་ཐབས་བྲལ་བ་དང་། རིན་ཐང་ལྡན་པའི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐམས་ལམ་དཔྱད་གཞིར་འཛིན་པ་དང་ནང་འདྲེན་བྱ་ཐབས་བྲལ།

ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་སྣ་ཚོགས་ནི་གཙོ་བོ་ཕྱི་རྒྱལ་མི་རིགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་རྟོག་དཔྱོད་དང་དངོས་ཡོད་རྨང་གཞིའི་སྟེང་བྱུང་བ་དང་། ཀྲུང་གོའི་མི་རིགས་ཁག་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་དངོས་ཡོད་བར་ཧེ་བག་ཧ་ཅང་ཆེ། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀུན་ལ་དུས་ཚོད་རང་བཞིན(时间性)དང་བར་སྟོང་རང་བཞིན(空间性)ལྡན་པས། ང་ཚོས་རྨོངས་ཚོད་ཀྱིས་ནུབ་ཕྱོགས་རིག་གཞུང་ལ་དད་གུས་བྱེད་མི་རུང་ལ། དེ་བས་ཀྱང་ཞྭ་དཔེ་ལྷམ་འགེབས་བྱེད་མི་རུང་ངོ། །ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱིས་ཚད་ཡོད་དང་ཉམས་མྱོང་རེ་གཉིས་བརྒྱུད་དེ་བདེན་པ་ར་སྤྲོད་མི་བྱེད་མོད། ཉམས་མྱོང་རེ་གཉིས་ཀྱིས་ཡོངས་ཁྱབ་ཏུ་བརྗོད་གཞི་རྫུན་མ་ར་སྤྲོད་བྱེད་ཐུབ། དེའི་ཕྱིར། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་པའི་གཞུང་ལུགས་སྣ་ཚོགས་ལ་ཐེ་ཚོམ་དང་མཐའ་དཔྱོད་ཞིབ་འཇུག་གི་རྣམ་འགྱུར་འཛིན་དགོས་པ་དང་། ངེས་པར་ཀྲུང་གོའི་རྒྱུ་ཆ་ལ་རྟེན་ནས་ཞིབ་བཤེར་བྱས་ཏེ། དེ་ཁུངས་སུ་བྱེད་རུང་མིན་དང་། ཡོངས་ཁྱབ་རང་བཞིན་དང་ཚན་རིག་རང་བཞིན་ལྡན་མིན། ཀྲུང་གོའི་མི་རིགས་ཁག་གི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ཞིབ་འཇུག་ལ་འཚམ་མིན་བཅས་ལ་བལྟ་དགོས། གསར་གཏོད་ནི་སྔོན་རབས་པའི་རྨང་གཞིའི་ཐོག་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། སྔོན་རབས་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱས་འབྲས་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཆེན་པོ་ཡོད་ན་གཞི་ནས་རྙིགས་དོར་བཅུད་ལེན་བྱེད་ཐུབ་ཅིང་། འཛམ་གླིང་གི་མི་རིགས་ཁག་གི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རིག་གནས་ལ་འཚམ་པའི་ཀྲུང་གོ་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་རིགས་པའི་གཞུང་ལུགས་དང་ཐབས་ལམ་གསར་འཛུགས་བྱེད་ཐུབ་བོ། །

ཡོང་ཁུངས།

《世界社会科学》（原名《国外社会科学》）2023年第1期 西方文化人类学基本理论简